Dolnoślązaczki z wiedzą – kobiety nauki i odważne pionierki (Maria Cunitz, siostry Hamburger, Clara Immerwahr, Hedwig Kohn, Hertha Sponer i Gabrielle Donnay)

Sylwetki pań, które w czasach, gdy było to niezwykle trudne, a czasami praktycznie niemożliwe, robiły naukowe kariery. Astronomka Maria Kunicka, doktorskie bliźniaczki Anna i Clara Hamburger i ich krewna Gabrielle Donnay oraz Clara Immerwahr – pierwsza kobieta z doktoratem na Uniwersytecie Wrocławskim, a także Hedwig Kohn i Hertha Sponer - dwie z trzech niemieckich badaczek z uprawnieniami do wykładania przed II wojną światową. 

Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2015 roku ustanowiło ciekawe święto. Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce (ang. International Day of Women and Girls in Science). Pierwsze obchody odbyły się w 2016 roku (11 lutego). Warto wspomnieć o kilku ciekawych Dolnoślązaczkach w tym kontekście.

Jest mi niezmiernie miło poinformować, że kilka dni po publikacji oryginalnego artykułu na blogu otrzymałem z Archiwum Uniwersyteckiego w Heidelbergu unikatowe fotografie prof. Clary Hamburger z Wrocławia. Zamieszczam je w części dotyczącej sióstr Hamburger poniżej. Pracownikom Uniwersytetu serdecznie dziękuję serdecznie za pomoc i wspaniały dar.

Oświecona Maria z Świdnicy
„Noblissima et Eruditissima Domina Cunitia” miał się do niej zwrócić w liście słynny gdański astronom Jan Heweliusz. Maria Cunitz (łacińska wersja Cunitia - lub spolszczona Kunicka) urodziła się w Wołowie w 1604 roku (jak podają nowsze opracowania) lub Świdnicy w 1610 roku (jako podawano przez stulecia w jej biogramach). Była autorką pracy „Urania propitia”, którą uważa się za udoskonalenie "Tablic rudolfińskich" Keplera. Dolnoślązaczka jest wciąż powszechnie cenioną astronomką.

ławeczka Marii Cunitz na świdnickim rynku 

Na jej nazwisko trafiamy m.in. w opracowaniu „Women in Science: Antiquity Through the Nineteenth Century”. O docenieniu jej zasług świadczą też liczne upamiętnienia (tablica, pomnik, ale też... krater na Wenus czy planetoida).

W 2019 roku ekspozycja w Muzeum Kupiectwa w Świdnicy wzbogaciła się o zakupiony na aukcji egzemplarz "Uranii" Marii.

Więcej o niezwykłej kobiecie nauki napisałem w tekście na blogu:
„Świdnicka miłośniczka gwiazd– kilka słów o pionierskiej pracy Marii Cunitz” (w linku)

tablica upamiętniająca pobyt Kunickiej w Świdnicy (kamienica w rynku)

Koleżanki z wielkiej trójki 
Hertha Sponer urodziła się 1 września 1895 roku w Nysie na historycznym Dolnym Śląsku. Zmarła 27 lutego 1968 roku. Była znaną fizyczką. Młodość spędziła w rodzinnej Nysie oraz łużyckiej Żytawie (Zittau), mieście które w swoim herbie ma piastowskiego orła. Jeszcze w czasie I wojny światowej przeprowadziła się do Wrocławia, gdzie (dzięki zmianie przepisów z początku XX wieku) mogła zdać maturę. Upragniony egzamin zaliczyła wiosną 1917 roku (tego roku w całych Prusach maturę zaliczyło 570 kobiet). Hertha Sponer postanowiła studiować. Dostała się na uniwersytet w Tübingen. Była asystentką, a później żoną Jamesa Francka, który w 1925 roku zdobył nagrodę Nobla. W latach 20. XX wieku była obok Hedwig Kohn i Luise Meitner jedną z trzech kobiet w całych Niemczech, które w latach międzywojennych miały prawo wykładać na uniwersytecie. W nauce jej nazwisko utrwaliła metoda Birge-Sponer. Specjalizowała się w mechanice kwantowej i fizyce molekularnej. Musiała emigrować w okresie faszyzmu, najpierw do Norwegii, później do USA. Założyła laboratorium spektroskopowe na wydziale fizyki Uniwersytetu Duke. Była jedną z pierwszych wykładowczyń tej uczelni. Od 2002 roku Deutschen Physikalischen Gesellschaft przyznaje nagrodę Hertha-Sponer-Preis, którą otrzymują młode badaczki.
Biografia na podstawie: „European Women in Chemistry”, „Hertha Sponer: a Woman’s Life as a Physicist in the 20Th Century”.

 

Hertha Sponer obok Einsteina, wolne media, wikimedia.org

Hedwig Kohn urodziła się 5 kwietnia 1887 roku roku we Wrocławiu. Zmarła 26 listopada 1964 roku w Durham. Była fizyczką. W 1906 roku rozpoczęła nieoficjalnie studia na Uniwersytecie Wrocławskim (jako wolna słuchaczka). Udało jej się zdobyć doktorat w 1913 roku. Karierę naukową związała z Berlinem oraz Wrocławiem. Jak wspomniałem w latach międzywojennych była 1 z 3 kobiet w Niemczech, które posiadały uprawnienia do wykładania na uczelniach. Hedwig Kohn, podobnie jak pozostałe dwie wykształcone koleżanki, emigrowała w latach 30. ubiegłego wieku z Niemiec. Pracę znalazła w USA. W Ameryce współpracowała z wspomnianą Herthą Sponer. 5 kwietnia 2019 roku, z okazji 132. rocznicy urodzin badaczki, Google upamiętniło ją w dedykowanym logo (TUTAJ) wyszukiwarki (tzw. Doodle).
Jej biografię znajdziemy m.in. w takich publikacjach, jak „Science, Gender, and Internationalism: Women’s Academic Networks”. Jej obszerny nekrolog okazał się na łamach „Journal of the Optical Society of America”.

Hedwig Kohn, wolne media, wikimedia.org 

Siostry – miłośniczki wiedzy

Anna i Clara Hamburger urodziły się we Wrocławiu 5 czerwca 1873 roku. Były córkami żydowskiego kupca Heinricha Hamburgera.

prof. Clara Hamburger - portret
(Universitätsarchiv Heidelberg, BA Alb XI 00035/ CC BY-SA 2.0)*

Były to czasy, kiedy dziewczęta nie miały często nawet możliwości zdania matury (na ten temat tutaj). Nie mówiąc już o studiach. Panny Hamburger miały jednak wielką pasję uczenia się. Zaczęły uczęszczać na otwarte wykłady Uniwersytetu Wrocławskiego. 

gmach główny Uniwersytetu Wrocławskiego 

W 1900 roku część placówek naukowych w Niemczech zezwoliła na doktoryzowanie się paniom. Z tego (wówczas) przywileju chętnie skorzystały wrocławianki. Podjęły studia w Heidelbergu. Clara otrzymała promocję doktorską w 1903 roku, a Anna rok później. Anna zdecydowała się zostać nauczycielką, Clara postanowiła przecierać szlaki i robić karierę uniwersytecką. Pracowała w instytucie zoologii - co było niezwykłością (pionierka). Jej promotorem i opiekunem był Otto Bütschli. Ceniony naukowiec chciał nawet przeforsować profesurę dla swojej uczennicy. Nie udało się to, jednak Clara została jego spadkobierczynią naukową na uniwersytecie. Opiekowała się archiwum, prowadziła prace naukowe (m.in. dotyczące alg - dunaliella słonolubna) i dydaktyczne.

Prof. Clara Hamburger wśród innych studentów
(Universitätsarchiv Heidelberg, BA Alb XI 00059/ CC BY-SA 2.0.)*

Wśród jej kolegów w Heidelbergu ciekawą postacią był jej rówieśnik, Michaił Nikołajewicz Rimsky-Korsakov – syn słynnego kompozytora. Radziecki naukowiec również był uczniem jej promotora w czasach, kiedy Clara robiła doktorat. Niestety kariery Anny i Clary przerwały antysemickie nastroje po dojściu Hitlera do władzy. Siostry trafiły nawet do obozu. Zdołały uciec przez Francję do USA. Anna zmarła w 1942 roku, Clara w 1945.

prof. Clara Hamburger i jej promotor oraz mecenas prof. Otto Bütschli

(Universitätsarchiv Heidelberg, BA Alb XI 00062/ CC BY-SA 2.0)*

Anna i Clara pochodziły z kupieckiej rodziny. Bracia Hamburger (starsze pokolenie) zajmowali się, jak ich przodkowie, biznesem (handel, przemysł). Ich dzieci poszły w stronę nauki. Siostry Hamburger nie były wyjątkiem. Clara pomogła swojemu młodszemu krewnemu Viktorowi z Kamiennej Góry. Był on później współautorem pracy na temat embriologii, za którą jego uczniowie dostali Nobla (Rita Levi-Montalcini,  Stanley Cohen). Związany z familią Hamburgerów był też kontrowersyjny noblista z Wrocławia Fritz Haber (jego macochą była Hedwig Hamburger, a kolegą był Max, ojciec wspomnianego Viktora) oraz nominowany wielokrotnie do Nobla, fizyk Fritz London (matka: Luise Hamburger).

praca Clary
(Heidelberger Akademie der Wissenschaften)
Archiwum: https://digi.hadw-bw.de/view/sbhadwmnkl_b_1911_4 (CC BY-SA 3.0)

Uniwersytet w Heidelbergu wspomina o swojej uczonej profesorce w tablicach historycznych
https://www.uni-heidelberg.de/imperia/md/content/einrichtungen/frb/04.pdf

Przy Helmholtzstraße 18 w Heidelbergu wmurowane zostały tablice pamiątkowe (tzw. stolpersteine –dedykowane ofiarom Holocaustu) poświęcone Annie i Clarze.
O karierze Clary wspominają m.in. autorzy publikacji "Ladies in the Laboratory II: West European Women in Science".

Nieszczęśliwa Clara

Clara Immerwahr urodziła się 21 czerwca 1870 roku w Wojczycach (obecnie w gminie Środa Śląska). Była pierwszą kobietą, której Uniwersytet Wrocławski przyznał tytuł doktora (1900). Była chemiczką. Żoną wspomnianego wyżej Habera, kontrowersyjnego noblisty.

Clara Immerwahr (wolne media) 

Jej mąż podczas I wojny światowej zajmował się produkcją gazów bojowych. Stąd przez wiele osób uważany jest za winnego licznym zbrodniom. Nie powstrzymało to komitetu, który przyznał mu najwyższą naukową nagrodę w roku zakończenia wojny (za syntezę amoniaku). Clara nie dożyła sukcesu męża. Popełniła samobójstwo 2 maja 1915 roku na wieść o udziale Fritza w procederze użycia broni chemicznej. Zastrzeliła się pistoletem męża. W 2011 roku na gmachu UWr odsłonięto tablicę pamiątkową na jej cześć.

tablica poświęcona Clarze Immerwahr na budynku gmachu głównego Uniwersytetu Wrocławskiego

Niezwykła badaczka wspominana jest przez rozmaitych autorów opracowań (m.in.: "Women Scientists: Reflections, Challenges, and Breaking Boundaries", "Der Fall Clara Immerwahr: Leben für eine humane Wissenschaft").

Królowa kryształów 

Gabrielle Donnay z domu Hamburger, to kolejna ciekawa krewna sióstr Hamburger. Urodziła się 21 marca 1920 roku w Kamiennej Górze. W 1949 roku Gabrielle obroniła doktorat na Massachusetts Institute of Technology (MIT). To najlepsza uczelnia techniczna na świecie! Jej dysertacja to pierwszy doktorat kobiety z dziedziny rentgenografii strukturalnej (te same badania przyczyniły się do odkrycia budowy DNA).

Gabrielle Hamburger na schodach rodzinnej willi w Kamiennej Górze (obecnie Urząd Skarbowy), zdjęcie dzięki uprzejmości syna prof. Gabrielle Donnay - profesora Victora Donnay 

Pochodząca z Kamiennej Góry badaczka opisała strukturę turmalinu. Była też autorką pracy z dziedziny historii nauki na temat wykorzystania tej metody („Crystallography: fifty years of X-ray crystallography at the Geophysical Laboratory”). Pracowała wspólnie z mężem. Była członkiem wielu szanowanych instytucji naukowych. Na jej cześć nazwane zostały minerały: Gaidonnayite, Donnayite-(Y). W 1986 roku, tuż przed jej śmiercią, na Uniwersytet McMastera w Ontario odbyło się sympozjum poświęcone pracy Gabrielle. Zorganizowała je doktorantka prof. Donnay, Suzanne Fortier. W 2013 roku ta uczennica kamiennogórzanki została rektorką Uniwersytetu McGilla w Montrealu, jednej z najważniejszych na świecie uczelni.

polecam też:

• Niezwykłe kobiety (blogowy przewodnik - dolnośląskie konteksty)

****************

* zdjęcia udostępnione dzięki uprzejmości Universitätsarchiv Heidelberg, Bildarchiv - Akademiestr. 4, 69117 Heidelberg

*******

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

Zapraszam!

- dodaj do zakładek i odwiedzaj:

welthellsicht.blogspot.com

- polub i obserwuj – codziennie rocznice, wspomnienia i upamiętnienia:

www.facebook.com/Welthellsicht

kilkadziesiąt nowych postów miesięcznie: Dolny Śląsk, Sudety, historia, przyroda, sztuka, muzyka, ciekawostki!

ponad 1000 galerii na FB

ponad 2000 wpisów na blogu

niezależny, autorski projekt

od 2011 roku w blogosferze