14 marca 2023

Jaskółki – ptaki symbole: wybrane ciekawostki ze świata przyrody, kultury i sztuki, związane z Dolnym Śląskiem

Jaskółki i bociany to ptaki wędrowne, które kojarzą nam się z powrotem wiosny i odejściem lata. Są nie tylko zwiastunami ciepłego sezonu, ale i opiekunami szczęścia domowego. Jaskółki obserwowane są jako prognostyk wystąpienia opadów i burz. W sztuce ich charakterystyczny ogon stał się określeniem specyficznego złącza w stolarstwie oraz motywu dekoracyjnego używanego jako rodzaj blankowania. Jaskółcze ogony występują także w świecie kryształów. Z kolei jaskółcze gniazda zadomowiły się w terminologii muzykologicznej i wiążą się z organami! Także miłośnicy roślin mają swoje jaskółcze ziele. 


Zapraszam do lektury wybranych ciekawostek. Będzie sztuka, poezja, literatura, budownictwo, natura, szeroko rozumiana kultura. 

Jaskółki to rodzina rzędu Wróblowych. Te niewielkie pożyteczne ptaki mają wrażliwy słuch i komunikują się ze sobą, używając szerokiej gamy dźwięków. Żywią się owadami latającymi – dzięki temu są sprzymierzeńcami ludzi w walce z uciążliwymi pasożytami. W Europie Środkowej są ptakami wędrownymi – przylatują z nadejściem wiosny, a odlatują końcem lata i jesienią. Obserwacje tych ptaków są ludową metodą prognozy pogody -  wysokość lotu polujących jaskółek zależy od zmiany ciśnienia, co może się związać z nadejściem złej pogody. Charakterystycznym motywem jest gromadzenie się jaskółek na liniach energetycznych jesienią, przed sezonowym odlotem ptaków. Jaskółki często gniazdują przy siedzibach ludzkich, budując gniazda pod dachami domów i budynków gospodarczych. W naszym regionie żyją m.in. jaskółki dymówki (Hirundo rustica). 


jaskółki dymówki - zawieszka z sentencją, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 


jaskółki na przewodach, dekoracja budynku w Kątach Wrocławskich 


sklepienie klatki schodowej w ratuszu w Nowej Rudzie 

Na ciekawe artystyczne dekoracje i rzemiosło związane z jaskółkami natrafiłem w kilku miejscach. M.in. w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze na wystawie etnograficznej „W izbie” znajduje się zawieszka z jaskółkami i napisem „Wir bringen Glück” (przynosimy szczęście). To nawiązanie do starego przysłowia „Die Schwalbe und ein Gast bringen Glück ins Haus”, które odnotował m.in. śląski nauczyciel i pisarz Karl Friedrich Wilhelm Wander związany z Jelenią Górą, autor leksykonu złotych myśli „Deutsches Sprichwörter-Lexikon” z XIX wieku. Innym przykładem jest relief na budynku poczty w Kątach Wrocławskich. Ciekawy detal przedstawia jaskółki siedzące na kablach telegraficznych lub przewodach elektrycznych. 

Wspominałem o tym, że jaskółka jest też mniej dosłownym motywem w sztuce i rzemiośle. Przykładem mogą być stare zamki, na których znajdziemy jaskółcze ogony, element fortyfikacyjny. Takim rodzajem blankowania - przypominającym kształt ptasich ogonów - może pochwalić się zamek w Bolkowie, obecnie oddział Muzeum Karkonoskiego. Także jaskółczymi ogonami (niem. Schwalbenschwanzverbindung) nazywany jest rodzaj złącza w ciesielstwie i stolarstwie. Spotkać go można w starych drewnianych chatach i budowlach, na przykład w słynnych domkach tkaczy w Chełmsku Śląskim. 


zamek w Bolkowie 


Domki Tkaczy "12 Apostołów" w Chełmsku Śląskim (zaznaczony fragment z jaskółczym ogonem) 

W naturze nazwę jaskółczego ogona ma również odmiana kryształów bliźniaczych (niem. Schwalbenschwanz-Zwilling), które wykształca np. gips. Z kolei niemiecka nazwa pięknego motyla – pazia królowej (Papilio machaon) – to właśnie Schwalbenschwanz, czyli jaskółczy ogon. 


paź królowej, po niemiecku Schwalbenschwanz, czyli jaskółczy ogon, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze 

model kryształu bliźniaczego typu jaskółczy ogon, XIX wiek

Skoro o przyrodzie mowa, wspomnę też o roślinie. To glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus) - znane ziele. Jego łacińska nazwa "Chelidonium" wywodzi się od greckiego słowa χελιδών helidon, które oznacza „jaskółkę”. Niekiedy tłumaczy się to tym, że roślina zaczyna kwitnąć, gdy pojawiają się jaskółki, i więdnie, gdy jaskółki odlatują. Niemiecka nazwa regionalna to Schwalbenkraut lub Schwalbenwurz – czyli jaskółcze ziele. Nazwy te wymienił w swoim dziele „Flora Silesiaca, oder Verzeichniß der in Schlesien” XVIII-wieczny śląski botanik Heinrich Gottfried Graf von Mattuschka, który pochodził z Jawora


Mattuschka Flora Silesiaca" XVIII wiek, za Google Books 


W języku i legendach jaskółki pojawiają się bardzo często. Na Dolnym Śląsku kolekcjonerem przysłów był wspomniany wyżej Karl Friedrich Wilhelm Wander związany z Jelenią Górą, autor leksykonu złotych myśli „Deutsches Sprichwörter-Lexikon”. W jego dziele znaleźć można bez mała 50 różnych złotych myśli związanych z jaskółkami. Niemiecki nauczyciel z XIX wieku wspomniał także o polskich wersjach niektórych przysłów. 



Narodzenie Najświętszej Maryi Panny (niem. Maria Geburt) - 8 września. Śląski pedagog i pisarz Karl Friedrich Wilhelm Wander w swoim leksykonie "Deutsches sprichwörter-lexikon" z 1873 roku (ukończony w Sobieszowie koło Cieplic) odnotował kilka przysłów prognostycznych związanych z wspomnieniem tego święta i skojarzonym z odlotem jaskółek ("Maria Geburt jagt Alle Schwalben fort")


Z kolei w ciekawym dziele z XVII wieku pojawiają się wzmianki o jaskółkach i Dolnym Śląsku. To książka „"Storchs u. Schwalben Winter-Qvartier..." na temat bocianów i jaskółek. Jej autorem był Johannes Praetorius, naukowiec związany z Lipskiem, autor słynnego zbioru na temat Karkonosza „Daemonologia Rubinzalii”. Praetorius wspomina m.in. o anegdocie dotyczącej ubogich mieszkańców Śląska, okolic Legnicy, który mieli jesienią łowić jaskółki w sieci, w celu ich zjedzenia. 



Znalazłem także afisz sztuki "Wo am Dach die Schwalben nisten" (Gdzie jaskółki gnieżdżą się pod dachem), która wystawiona została w 1916 roku w teatrze w Cieplicach. Autorami dzieła byli Leo Kastner i Hans Lorenz





Intrygujący jest również wiersz, który napisał Gottlieb Stolle (zwany Leander aus Schlesien). Pisarz urodził się 3 lutego 1673 roku w Legnicy. Jego "Auf eine schwalbe, die ihn in einem süßen schlafe störte" to tłumaczenie z Anakreonta. Utwór został wydany w tomie "Herrn von Hoffmannswaldau und andrer Deutschen auserlesene und bißher ungedruckte Gedichte, nebenst einer Vorrede von der deutschen Poesie" (1725). To dość zaskakujące ukazanie motywu jaskółki (poniżej polskie wersje tłumaczenia tego antycznego tematu). 


W wersji polskiej:
(autorstwa Kazimierza Kaszewskiego):
Za twój świergot co ja tobie,
Jaskółeczko, złego zrobię?
Czy, choć sprawa to obrzydła —
Mam ci chyże złamać skrzydła?
Albo może wolisz ty
Bym, jak ongi Terej ów.
Język z gardła wydarł ci;
Że ty śród mych lubych snów
Ranną skargą śmiesz co chwila
Obraz płoszyć mi Batylla?

(autorstwa Brunona Kicińskiego):
Jaskółeczko! coś ci zrobię,
Za twe świégotanie,
Lub skrzydełek przytnę tobie,
Lub języczek zranię.
Bój się losu Filomeli,
Nie świegocz od ranka,
Marzącemu najweseléj,
Znikł sen i kochanka.

Ciekawy wiersz o jaskółkach napisał także poeta związany z Śląskiem, żyjący na przełomie XIX i XX wieku. Christian Morgenstern (1871-1914) wychował się we Wrocławiu, gdzie jego ojciec, znany malarz, wykładał w akademii sztuk pięknych. Morgenstern był jednym z najciekawszych liryków niemieckojęzycznych przełomu stuleci, nowatorem. 




Na koniec ciekawostka ze świata muzyki. Schwalbennestorgel to niemieckie określenie na szczególny typ organów, które nie były budowane na chórze w nawie, a na ścianach, bez empory. Taki instrument wyglądał jak gniazdo jaskółek przyklejone do ściany. Określenie pochodzi z pisma naukowego muzykologa Michaela Praetoriusa. W jego „Syntagma musicum” z 1619) jako pierwszy porównał ten typ organów do gniazda jaskółczego. Michael Praetorius urodził się w Creuzburgu, ale był synem, Michaela Praetoriusa (Michael Schultheiss) z Bolesławca na Dolnym Śląsku. Współczesne organy tego typu znajdują się w zabytkowej katedrze Jadwigi Śląskiej w Berlinie (St.-Hedwigs-Kathedrale). To katedra upamiętniającą śląską święta, żonę Piasta – Henryka Brodatego


organy w kościele św. Jadwigi śląskiej w Berlinie 


fragment XIX-wiecznego wydania dzieła Praetoriusa z wzmianką na temat organów typu jaskółcze gniazdo, za: Google Boooks 


Polecam również:

>>> Bocian – ptak i symbol: dolnośląskie i sudeckie bociany w naturze i kulturze (GALERIA + ciekawostki historyczne i turystyczne)


45. post z cyklu WOW

Wow! to mój zestaw ciekawostek, w których pokrótce opisuję niezwykłe zabytki czy widoki, jakie udało mi się uchwycić podczas moich wypraw. To rzeczy małe i duże. Często o niecodziennym kontekście lub niezwykłej historii. Zapraszam TUTAJ

****
niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz