Marzec – nowy początek (język, historia, muzyka, zabytki, natura, ciekawostki)

Zastanawiało Was, dlaczego w wielu zachodnich językach miesiące od września mają nazwę nawiązującą do łacińskiej numeracji, która nie zgadza się z liczbowym porządkiem obowiązującego kalendarza? Dlaczego wrzesień to September czyli „siódmy”, a grudzień to December, czyli „dziesiąty”? Przyczyna leży w marcu! To miesiąc, kiedy zaczyna się wiosna, ale przez wieki zaczynał się też Nowy Rok. 

Czas to pojęcie bardzo względne, jak wyjaśniają fizycy. Kalendarz zaś to już czysta umowność. Stąd wiele nieporozumień i kłopotów, a i nawet teorii spiskowych związanych z liczeniem czasu. Dziś o ciekawostkach. I o wytęsknionej wiośnie. 

Flora - patronka wiosny - posąg z tarasów Zamku Książ 

Bach - kantata weselna "{Weichet nur, betrübte Schatten", BWV 202 - instrumentalna wersja pierwszej, tytułowej arii. Ilustracja dźwiękowa odchodzenia ponurych zimowych wichrów i mrozów oraz (w części środkowej) nadejścia radosnej i ukwieconej wiosny (YouTube)
Sam Bach według kalendarza starej rachuby (juliańskiego, który był w czasach kompozytora stosowany w miejscu jego urodzin) przyszedł na świat 21 marca - pierwszego dnia kalendarzowej wiosny 

Daty nowego i starego porządku 
Kiedy mówimy, że świętujemy Nowy Rok dziś w zasadzie nikt nie ma w Europie wątpliwości, że to 1 stycznia. Dzień po ostatnim dniu 12. miesiąca poprzedniego roku. Tylko dlaczego w wielu językach tamten miesiąc nazywa się z łaciny „dziesiąty”?.

miara czasu - zegar słoneczny ze znakami zodiaku na postumencie, park miejski w Goerlitz 

Okazuje się, że jeszcze w XVIII wieku w wielu krajach Europy (a do dziś w niektórych regionach świata oraz w pewnych wyznaniach) to nie styczeń wyznaczał umowny, urzędowy czy religijny przełom, początek nowego. Marzec – miesiąc boga wojny Marsa (jako Martius) – był w tradycji antycznej, starorzymskiej pierwszym miesiącem roku.

Strawiński - Le Sacre du printemps - balet "Święto wiosny" z "marsową" muzyką oddającą brutalną treść pierwotnych pogańskich wiosennych, krwawych rytuałów (YouTube)

Podobnie było od średniowiecza, aż do przełomowego reformowania kalendarza. Rachuba Gregoriańska ustanowiła początek roku na 1 stycznia. Taki sposób liczenia czasu był wdrażany stopniowo od XVI wieku.

fasada gmachu berlińskiego Zeughaus - arsenału, barokowa rzeźba o tematyce militarnej 

Reasumując, Nowy Rok świętowano wcześniej 1 lub 25 dnia marca (w tradycji chrześcijańskiej wiązano to z świętem Zwiastowania Pańskiego). Dlatego np. September, czyli dziś 9. w kalendarzu wrzesień, nosi nazwę po antycznym siódmym miesiącu. To relikt dawnej rachuby. Pozostał, mimo że leksykalnie to nielogiczne. (Co ciekawe słynna królowa Elżbieta I zmarła właśnie 24 marca, czyli w ostatni dzień roku 1602, kiedy w innych - zreformowanych krajach był już od kilku miesięcy 1603 rok. Dlatego zdarza się, że w publikacjach można znaleźć podwójną datę jej śmierci zapisywaną jako 24th March 1602-3!).

Annuntiatio Beatae Mariae Virginis, a w Wielkiej Brytanii i jej koloniach Lady Day, czyli Zwiastowanie Pańskie, 25 marca na 9 miesięcy przed Bożym Narodzeniem, było w Anglii od 1155 do 1752 roku urzędowym początkiem nowego roku! 

Na zdjęciu epitafium Hansa Schultza von Wolkowitz z biblijną sceną Zwiastowania na ścianie bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu 

Warto dodać, że to właśnie w marcu, w jego połowie (Idus Martiae) doszło w 44 roku przed naszą erą do zabójstwa słynnego antycznego dowódcy wojskowego, Cezara. W kulturze zapisał się zwrot Idy Marcowe.

fresk z wizerunkiem Cezara - zamek w Oleśnicy, sala freskowa 

Nazwa wywodząca się jeszcze z czasów rzymskich jest źródłem również polskiego określenia na (obecnie) trzeci miesiąc roku, marzec. A jak jest w innych językach?

Richard Strauss - Vier Letzte Lieder cz. "Frühling" (YouTube)

do wiersza noblisty Hermanna Hessego 

Brzoza zamiast wojny 
März w niemieckim, mars po francusku, marzo w hiszpańskim i włoskim czy wreszcie March po angielsku. Ta sama łacińska tradycja wywodząca się od boga Marsa. Z tej przyczyny dawny pierwszy miesiąc roku był kojarzony z rozpoczynaniem sezonu wojennego.
Ale inne języki zupełnie inaczej podchodzą do określenia tego czasu w roku. Chorwacki ožujak ma dość ciekawą etymologię. To... kłamliwy, zwodniczy miesiąc od kapryśnej pogody (sami mówimy przecież, że w marcu jak w garncu).

marcowe krajobrazy w Sudetach, widok z pasma Czarnego Lasu na Kotlinę Kamiennogórską i Karkonosze na horyzoncie 

marzec w Parku Zdrojowym w Szczawnie-Zdroju 

marcowy zachód słońca w Górach Stołowych 

marzec w Jeleniej Górze z widokiem na Karkonosze

Czeski březen zaś wywodzi się od brzozy (czas pobierania soku - oskoły) lub też od zwrotu březí, który oznacza bycie ciężarnym, co odnoszono do zwierząt. Po litewsku jest to zaś kovas - czyli gawron, od daty przylotu tych czarnych ptaków wędrownych.

zieleniące się wiosną brzozy, okolice Gór Lisich 

Vivaldi - Le quattro stagioni - La primavera Op. 8, RV 269 (YouTube)

jako muzyka programowa (sonety autorstwa najprawdopodobniej samego Vivaldiego) 

Czas wiosny 
Marzec to od wieków pradawny początek nowego. Ale nie tylko tego umownego, cywilizacyjnego. Wyznacza nam go kosmos. Zwykle 20 lub 21 dnia tego miesiąca następuje równonoc wiosenna. Półkula północna Ziemi jest od tej pory bardziej nachylona w kierunku Słońca, co powoduje, że dzień jest dłuższy od nocy.

marcowe polany śnieżycowe w Sudetach, pasmo Czarnego Lasu - Góry Kamienne) 

Wraz z tym astronomicznym zjawiskiem na planecie zachodzi szereg zmian biologicznych. Budzą się do życia organizmy, które występują sezonowo wedle rytmu przyrody. Zaczyna się nowy okres wegetacji. Dawne kultury świętowały ten czas jako święto zmartwychwstania. Liczne bóstwa wedle mitów właśnie pierwszego dnia wiosny wracały do życia lub na powierzchnię ziemi.

kwitnące anemony - zawilce, okolice Gór Lisich 

Wyznawcy czcili wówczas misterium natury. Z tymi obrządkami wiązał się na przykład szeroko opisany przeze mnie kult Adonisa (zawilce – TUTAJ). Od równonocy liczy się też datę Wielkanocy w chrześcijaństwie.

zodiakalny zegar wieży kościoła (!) w Jagniątkowie - godzina trzecia (marzec) to przejście znaku Ryb w Barana (istnieje też tzw. Punkt barana, czyli miejsce przecięcia się ekliptyki z równikiem niebieskim)

Wagner - Parsifal - Karfreitagszauber, czyli interludium instrumentalne z misterium scenicznego, opisuje budzenie się przyrody w czasie postu i Wielkanocny (Wielki Piątek)

kwiatem marca jest narcyz, tarasy Zamku Książ 

Wiosna, jako powrót radości, kwiatów i szczęścia po zimie jest szczególnie pięknie zaakcentowana w kulturze. Liczne wiersze i utwory muzyczne mówią o tym, jak nadejście tej pory roku odbierają artyści i zwykli ludzie. Przykłady podane są w treści wpisu (od baroku - Bach, Vivaldi, przez późny neoromantyzm - Wagner, Strauss, po współczesny eklektyzm - Orff, i awangardę - Strawiński).

Carl Orff - Carmina Burana - mnóstwo odniesień do wiosny (często sprośne wiersze, XIII-wieczny zbiór utworów poetyckich) 

Marzec w kulturze to też przysłowia i idiomy. Nie tylko wspomniane już wyżej Idy oraz kaprysy, ale i inne. Brytyjczycy mówią "mad as a March hare" - być szalonym (pobudliwym), jak marcowy zając. U nas znane jest wyrażenie marcowanie. W historii znamy kilka marcowych rewolucji. Marcowa może być pogoda (zwodnicza). Mniej znane jest pejoratywne określenie marcowy docent powiązane z kryzysem politycznym o nazwie Marzec '68.

zając zdobiący kapitel kolumny w gmachu szpitala Wysoka Łąka w Kowarach