Moniuszko – Dolny Śląsk i Dolnoślązacy (Elsner, Bilse, Kudowa-Zdrój, Wrocław)

Słynny autor narodowych oper - Stanisław Moniuszko - miał kontakt ze znamienitymi muzykami z Dolnego Śląska, a od dziesięcioleci w regionie odbywa się festiwal muzyczny poświęcony autorowi „Halki”. 

Duszniki mają Chopina, Szczawno ma Wieniawskiego, a Kudowa właśnie Moniuszkę. W przypadku dwóch pierwszych romantyków można mówić o historycznym związku muzyków z sudeckimi kurortami. Obecność Moniuszki ma już mniej oczywiste uzasadnienie. W każdym razie to właśnie w tym zdroju Ziemi Kłodzkiej promuje się kompozycje ważnego twórcy kultury XIX wieku. 

pomnik Moniuszki w Kudowie 

Stanisław Moniuszko urodził się 5 maja 1819 roku w Ubielu, wsi, która dziś znajduje się na Białorusi. Artysta zmarł zaś 4 czerwca 1872 roku w Warszawie. Uznawany jest za najważniejszego, obok Chopina i Szymanowskiego, kompozytora polskiego tworzącego przed II wojną światową. Jego spuścizna to głównie opery, które po dziś stanowią kanon polskiej sceny muzycznej.

Moniuszko, wolne media - wikimedia.org

Takie dzieła, jak „Halka”, Straszny dwór” czy „Paria” uznawane są za nasze skarby. Moniuszko pisał też pieśni do słów polskich romantyków. Szczególnie popularna jest „Prząśniczka” wspominania już na blogu. Znane są też kantaty oraz kompozycje instrumentalne jego autorstwa. O niektórych dziś wspomnę.

"Prząśniczka" Moniuszki (YouTube) 

Nauczyciel Chopina 
W biografii Moniuszki pojawiają się osoby pochodzące z Dolnego Śląska, które były związane z jego karierą. Taką postacią był wybitny twórca I połowy XIX wieku, Józef Elsner. Urodził się on 50 lat przed reformatorem polskiej opery (w 2019 roku obchodzimy 250. rocznicę urodzin tego Dolnoślązaka).
Przyszedł na świat w Grodkowie koło Nysy (historycznie Dolny Śląsk). Miejscowość ta wydała na świat wspomnianego już na blogu Silviusa Leopolda Weissa, przyjaciela Jana Sebastiana Bacha, starszego od romantycznego mistrza niemal 100 lat.

Elsner,  wolne media - wikimedia.org

Elsner działał we Wrocławiu i innych miastach. Odpowiedzialny był za założenie szkoły muzycznej w Warszawie. Pisał opery, w których zawarta była historia Polski. Prowadził też warszawską operę (jako instytucję). W gronie jego uczniów wylicza się samego Chopina. Moniuszko był małym chłopcem, kiedy mieszkał w Warszawie, nie uczęszczał więc do szkoły Elsnera. Korzystał jednak z lekcji udzielanych przez pedagoga powiązanego z śląskim kompozytorem. Moniuszko znał natomiast twórczość i zasługi swojego poprzednika. Jako początkujący kompozytor napisał I Kwartet smyczkowy d-moll, który dedykował właśnie nauczycielowi Chopina, Elsnerowi. Było to w roku 1839. Na partyturze napisał „Komu najsłuszniej, jeżeli nie pierwszemu założycielowi muzyki naszej krajowej, należy się hołd każdego jej zwolennika?”.

wczesne dzieło Moniuszki, kwartet smyczkowy, który dedykował pochodzącemu z Dolnego Śląska Elsnerowi, sędziwemu, 70-letniemu zasłużonemu pedagogowi i kompozytorowi operowemu (YouTube)

wydanie kwartetu Moniuszki, wolne media, POLONA 

Człowiek-orkiestra 
Kolejną ważną postacią, o której należy wspomnieć, był Benjamin Bilse, muzyk starszy od Moniuszki 3 lata. Urodził się 17 sierpnia 1816 roku w Legnicy i przeżył polskiego twórcę... 30 lat! Był słynnym kapelmistrzem i popularyzatorem muzyki. Koncertował w wielu miastach Niemiec, ale nie tylko. Gościł również w Warszawie. Związany był z orkiestrą Straussa (ojca) i w jego czasach stanowił cenioną konkurencję dla wiedeńskiego tytana rozrywkowej klasyki. Kontakty Bilsego z innymi sławami były równie ciekawe. Grywał nie tylko z autorami muzyki lżejszego kalibru. Był też znajomym Wagnera i promował jego twórczość w rozmaitych zakątkach Europy.

Bilse,  wolne media - wikimedia.org

Właśnie w Warszawie instrumentalne fragmenty dzieł reformatora niemieckiej opery zabrzmiały po raz pierwszy w formie koncertowej dzięki muzykowi z Legnicy. Bilse grywał w słynnej Dolinie Szwajcarskiej, a występom jego kapeli przysłuchiwał się Moniuszko. W repertuarze goszczących w stolicy muzyków znajdowała się m.in. uwertura do „Tannhäusera” Wagnera – opery z 1845 roku, czyli ledwie 3 lata starszej od „Halki” Moniuszki. Koncert, który jest ważny dla omawianego kontekstu, odbył się w 1868 roku. Było już po paryskiej klęsce dzieła Wagnera (względy polityczne) i po wydaniu artykułu „L’Art romantique. Richard Wagner et Tannhäuser à Paris” słynnego "poety przeklętego", Charlesa Baudelaire'a w obronie twórczości i koncepcji Niemca.

koncert legniczanina, Bilsego, w Warszawie,  wolne media - wikimedia.org

W Warszawie cały "Tannhäuser" został wystawiony dopiero w 1883 roku, czyli już po śmierci Moniuszki i w roku śmierci Wagnera. Dla polskiego kompozytora była to świeża i nowoczesna muzyka, która go oczarowała. Wagner pisał w latach 60. XIX wieku już znaczenie bardziej progresywną twórczość (rok po tym, jak Moniuszko wysłuchał uwertury do wczesnej opery Wagnera, w Monachium wykonane zostało „Złoto Renu” - pierwszy dramat muzyczny). Muzyka ta zabrzmiała („Tristan”, „Walkiria”) m.in. podczas dolnośląskich koncertów Wagnera w Lwówku i Wrocławiu (1863). Moniuszko nie wahał się skomentować „odkrycia” niemieckiego twórcy tymi słowami „Ale gdyby u nas ktoś napisał coś podobnego, to by go raczej wyśmiano za pomysły harmoniczne, tak nowe i świeże, nam obce, za potęgę brzmienia, która nawet w ogrodzie oszałamia. Ale to jest muzyk, ten Wagner, niech go kule biją”.

Wagner - Tannhäuser Overture - Furtwängler (YouTube)

Trudno jednak szukać wpływów Wagnera za pośrednictwem Bilsego na dzieło Moniuszki. Polski mistrz zdołał po pamiętnym koncercie napisać jeszcze tylko jedną ukończoną operę, „Paria” miała premierę w 1869 roku. Autor zmarł przedwcześnie 3 lata później. Nie dożył największego sukcesu Wagnera i znaczącego wydarzenia w dziejach opery w Europie, czyli inauguracji festiwalu w Bayreuth.

"Paria" Moniuszki, wolne media - wikimedia.org

Wspominając muzyków orkiestry Bilsego warto dodać, że część z nich (zwaśnionych z szefem po wyjeździe Bilsego właśnie do Warszawy, ale już w latach 80.) założyła własną kapelę, która w końcu przekształciła się w Filharmoników Berlińskich, dziś jedną z najsłynniejszych orkiestr Europy i Świata. Kierownikami muzycznymi tej orkiestry byli m.in. Hans von Bülow (jako młody muzyk napisał entuzjastyczną recenzję „Halki” z 1858 roku dla kultowego periodyku „Neuen Zeitschrift für Musik"), uczeń Wagnera, któremu ten odbił żonę, oraz Wilhelm Furtwängler, uczeń Conrada Ansorge z Lubawki na Śląsku, który to zaś nauki pobierał u Liszta, zięcia Wagnera (a wcześniej Bülowa).

Hans von Bülow, wolne media - wikimedia.org

Stanisław Moniuszko "Halka" - "Gdyby rannym słonkiem" (YouTube)

Muzyka z uzdrowiska i z opery 
Dolnośląskie uzdrowiska tętnią życiem kulturalnym. Szczawno i Cieplice chlubią się wspaniałymi teatrami, które mają długą tradycję. Duszniki mają dworek Chopina. W Szczawnie i Dusznikach odbywają się festiwale związane z twórczością polskich mistrzów dźwięku: Chopina (fortepian) i Wieniawskiego (skrzypce). Kudowie przypadł głos.

Kudowa-Zdrój 

Trudno jednak znaleźć jakieś historyczne uzasadnienie dla obecności oper Moniuszki w tym pięknym uzdrowisku (według wielu opinii najpiękniejszym na Ziemi Kłodzkiej). Tymczasem już od lat 60. XX wieku kompozycje Moniuszki wykonywane są właśnie tam (I Międzynarodowy Festiwal Moniuszkowski został zainaugurowany 15 lipca 1962 roku w 90. rocznicę śmierci muzyka). To nie jedyna forma upamiętnienia kompozytora. W Kudowie znajduje się teatr, ulica imienia Moniuszki, źródło w Parku Zdrojowym.

Kodowa-Zdrój

Utwory muzycznie (nie tylko polskiego ojca opery narodowej) wykonywane są zwykle w muszli koncertowej, w teatrze oraz w sali koncertowej przy pijalni wód i w kościele. Organizatorem cyklicznego wydarzenia kulturalnego jest Moniuszkowskie Towarzystwo Kulturalne.

pomnik Moniuszki w Kudowie 

Warto też dodać, że 8 września 1945 roku nastąpiła reaktywacja działalności Opery Wrocławskiej pod polską administracją. Opera została otwarta przedstawieniem „Halki” Moniuszki. Właśnie od tego dzieła zaczęła się historia polskiej opery na Ziemiach Odzyskanych.

Opera Wrocławska 

afisz "Halki", Centrum Zajezdnia we Wrocławiu 

ilustracje z oper Moniuszki, wolne media - wikimedia.org

"Straszny dwór" Moniuszki - trailer (YouTube) 

1900. post na blogu. Artykuł został opublikowany z okazji 200. rocznicy urodzin Moniuszki oraz przy okazji obchodów 250. rocznicy urodzin Elsnera

polecam również:

#muzyka,    #opera,    #ciekawostka 

#KudowaZdrój 

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

 

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.