Niespokojny filozof buntowników i jego dolnośląscy koledzy (Nietzsche oraz Gersdorff i Fuchs + list z Krzyżowej)

Nietzsche jest kultowym filozofem, który wywarł ogromny wpływ na myśl w XX wieku. Zmarł w 1900 roku i już wtedy fascynował głównie środowiska anarchistyczne i lewicowe zarówno w Europie, jak i Ameryce. Jego idee zostały następnie wypaczone i wykorzystane przez ideologów systemów totalitarnych, w tym niemieckiego nazizmu. Kojarzony jest z nihilizmem, modernizmem, rewolucyjnym podejściem do kwestii estetyki i moralności oraz krytyką chrześcijaństwa. Sam uchodził za zbuntowanego członka obozu wielbicieli Wagnera i Schopenhauera. Otoczony był własnym kręgiem przyjaciół i wielbicieli. W tym gronie wyliczyć można osoby związane z Dolnym Śląskiem. 

Dwóch przyjaciół Nietzschego o imieniu Carl – jeden mieszkał w Jeleniej Górze, drugi w okolicach Zawidowa. Znana jest ich korespondencja z filozofem oraz ciekawe okoliczności ich wieloletniej znajomości. 



Słynni myśliciele i ich związki z Dolnym Śląskiem i okolicami to jeden z tematów pojawiających się cyklicznie na blogu. Dedykacja Kanta dla Dolnoślązaka, listy do Voltaire'a z Dolnego Śląska, Schopenhauer na Śnieżce, Adorno i śląski poeta, mistyk z Łużyc ceniony przez Hegla w dolnośląskim zamku, amerykańska anarchistka komentuje noblistę z uzdrowiska oraz inne ciekawostki – podsumowanie (TUTAJ). 

Fryderyk Nietzsche to jedna z ciekawszych i zarazem bardzo kontrowersyjnych postaci niemieckiej kultury. Filozof, który debiutował jako szczególnie utalentowany filolog klasyczny, popularyzator artystycznych koncepcji Wagnera, był mistrzem aforyzmu i ironii. Pisał powieści filozoficzne („Tako rzecze Zaratustra“) czy autorskie - wręcz autobiograficzne - refleksje („Ecce Homo“). Jego "system" pełen jest wewnętrznych napięć i sprzeczności – zawiera wiele radykalnych wniosków, a zarazem rozbieżnych zwrotów, przełomów. W dużej mierze swoją twórczość Nietzsche zbudował na relacji prywatnej i intelektualnej (fascynacja i rozczarowanie) z Wagnerem i jego twórczością (pierwsze dzieło dedykowane było kompozytorowi, ostatnim, które wydał osobiście, była „Sprawa Wagnera“). Interpretacje jego dzieł pełnych sprzeczności i paradoksów, były i są bardzo skrajne. Na odbiór jakże podatnej na przeinaczenia filozofii tego myśliciela wpływ miało też jego życie – choroba i załamanie nerwowe. Jego twórczość zarówno fascynuje, jak i przeraża. Wpływ Nietzschego można zauważyć na rozmaitych płaszczyznach i w różnej skali u wielu późniejszych myślicieli, polityków, aktywistów, artystów i pisarzy czy też naukowców oraz nawet przywódców duchowych.

Fryderyk Nietzsche, wolne media, wikimedia.org 

Carl von Gersdorff
Był rówieśnikiem Nietzschego. Tak jak filozof urodził się w 1844 roku (Gersdorff dokładnie 26 grudnia – za: „Nietzsche Briefwechsel: Kritische Gesamtausgabe“). Znał się z Nietzschem już od czasów nauki w słynnej saksońskiej szkole Schulpforta (jej uczniami byli też filozof Fichte, poeta Klopstock czy też matematyk Möbius). Biografie Nietzschego (np. „The Nietzsche Canon: A Publication History and Bibliography“) podają, że znajomość filozofa z Carlem von Gersdorffem trwała od 1861 roku. Przyjacielska zażyłość łączyła ich do 1877 roku i następnie od 1881 do 1889, kiedy przerwało ją słynne załamanie nerwowe myśliciela. Carl von Gersdorff często bywał w majątku swoich rodziców na Łużycach (od 1878 roku był właścicielem) – obecnie jest to Ostróżno, część Zawidowa (z miejscowością związany był barokowy filozof-mistyk Jakob Böhme) w powiecie zgorzeleckim na Dolnym Śląsku. Dobra Gersdorffów przedstawił w swoim dziele „Ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der Ritterschaftlichen Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie“ Alexander Duncker. Znane są listy filozofa do jego przyjaciela adresowane do Ostrichen, czyli Ostróżna, zarówno z I, jak i II fazy ich znajomości („Briefe von und an Friedrich Nietzsche“). Łącznie korespondencja Carla i Friedricha liczy około 100 listów.

dobra rodziny Gersdorff pod Zawidowem, grafika Dunckera, wolne media

od lewej: Erwin Rohde, Carl von Gersdorff i Friedrich Nietzsche, 1871, wolne media, wikimedia.org

Gersdorff był również związany z początkami festiwalu wagnerowskiego w Bayreuth, w tym z aktem położenia kamienia węgielnego w 1872 roku (niektóre źródła podają, że Wagner nazywał Nietzschego i towarzyszącego mu Gersdorffa „Fasoltem i Fafnerem“ - imionami bohaterów jego opery „Złoto Renu“). Żoną Carla była... Martha Nitzsche – niezwiązana z rodziną filozofa. Pod koniec życia Gersdorffa gnębiły – jak Nietzschego – problemy psychiczne. Zmarł w 1904 roku – zaledwie 4 lata po swoim przyjacielu. Wypadł (wyskoczył?) z okna w Karpaczu Górnym w nocy z 19 na 20 sierpnia (niektóre źródła podają datę śmierci w dniu 26 sierpnia 1904).


Carl Fuchs 
Kolejną interesującą postacią jest doktor Carl Fuchs (22 października 1838 roku - 27 sierpnia 1922 roku), jeleniogórzanin z wyboru. Muzyk (pianista – uczeń von Bülowa, organista) i ważny krytyk muzyczny (przełomowe spojrzenie na muzykę inspirowane pismami Schopenhauera i Riemanna) oraz organizator życia muzycznego. W karkonoskim mieście przebywał w latach 1874-79, właśnie wówczas, gdy łączyły go silne kontakty z Nietzschem i Wagnerem. Kompozytora spotkał osobiście, o czym donosił w jednym z listów do Nietzschego. Z Fryderykiem Nietzschem dr Fuchs spotkał się osobiście po koniec 1873 roku. Słynny filozof był przez niemal 20 lat jego korespondencyjnym przyjacielem (zachowało się kilkadziesiąt ich listów). Łączyła ich wspólna fascynacja Wagnerem i jego twórczością. W organie prasowym festiwalu wagnerowskiego „Bayreuther Blätter” znajdujemy informację o działalności stowarzyszenia Fuchsa, które organizowało koncerty, ale też zbiórki na rzecz festiwalu od Goerlitz po Kowary.

współczesna panorama Jeleniej Góry

okładka debiutu Nietzschego - "Narodzin tragedii z ducha muzyki", wolne media, wikimedia.org

W programie wydarzeń muzycznych w Karkonoszach nie mogło oczywiście braknąć transkrypcji na podstawie dzieł Wagnera. Dr Fuchs przeszedł też do wagnerowskiej historii jako autor ważnej recenzji z pierwszego festiwalu wagnerowskiego w Bayreuth w 1876 roku. Wówczas był mieszkańcem Jeleniej Góry i tak był podpisany w gronie autorów lipskiego czasopisma muzycznego „Musikalisches Wochenblatt”. Na festiwal Fuch dostał się dzięki siostrze Nietzschego, która udostępniła mu swój bilet patronacki.
Temat Wagnera często pojawiał się w korespondencji Fuchsa z Nietzschem, który po I festiwalu odsunął się od dawnego mistrza i zwalczał go w swoich pismach. Właśnie w jednym z ostatnich listów do Fuchsa słynny filozof tłumaczył się z ataku na dzieła swojego dawnego mistrza w autobiograficznym traktacie „Ecce Homo”. Fuchs mieszkał już wówczas w Gdańsku, w którym pozostał do końca życia. Co ciekawe właśnie w pobliżu tego miasta powstało… „Bayreuth północy”. W roku śmierci krytyka muzyki, czyli w 1922, w Sopocie w Operze Leśnej odbył się pierwszy wagnerowski festiwal, który uważany był za drugi co do ważności po tym w Bayreuth. Opera Leśna powstała za życia Fuchsa i krytyk ten poświęcił jej nawet artykuł ("Waldoper in Zoppot").


List z Krzyżowej
Znany jest też list autorstwa Auguste von Moltke napisany z Krzyżowej ("Schloß Creisau Ober Gräditz") a adresowany do Nietzschego w Bayreuth  z 17 sierpnia 1876 roku. Autorka listu wysłała go równo w dniu premiery „Zmierzchu Bogów“ (Götterdämmerung) – ostatniej części tetralogii „Pierścienia Nibelunga“ podczas I Festiwalu Wagnerowskiego w Bayreuth. Auguste von Moltke prosi Nietzschego o relację z wydarzenia i zaznacza, że jest cały czas myślami w Bayreuth.

ilustracja do "Zmierzchu bogów", wystawa "Hermann Hendrich - malarz legend" - Muzeum Dom Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie - oddział Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze

teatr festiwalowy w Bayreuth

Polecam również:
Nietzsche i młyn Eichendorffa na Śląsku – wyjątkowa pieśń z muzyką filozofa i słowami śląskiego geniusza liryki 

Post opublikowany w 2020 roku z okazji 120. rocznicy śmierci Nietzschego.

***

O związkach Wagnera z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami TUTAJ
związki dzieł z kanonu z Bayreuth z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami TUTAJ

**** 

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt. 

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.  

****