5 maja 2021

Jutrzenka nowej poezji: Christian Morgenstern na Dolnym Śląsku - antropozof-futurysta bawiący się nonsensem i dowcipem (#ciekawostka, #poezja, #muzyka)

Pochodził z rodziny o artystycznych korzeniach. Malarzami byli jego dziadkowie i ojciec, który związał się z Karkonoszami. Christian zajął się poezją. Ale w nowoczesny sposób. Był prekursorem. Tworzył zaskakujące wiersze utrzymane w kierunku poezji konkretnej, łączące słowo z aspektem wizualnym i dźwiękowym. Przykładem może być chociażby kultowa „Nocna pieśń ryb”, będąca rodzajem eksperymentu z formą i treścią, nawiązująca zarazem w nonsensowny sposób do klasycznego dziedzictwa Goethego. Morgenstern był poetą wędrującym, który w czasie 56-letnie życia przerwanego przez gruźlicę, nieustannie podróżował i szukał inspiracji. Kilka miejsc na Dolnym Śląsku ma związek z biografią tego niezwykłego literata. 


Zapraszam do lektury wpisu o nietuzinkowym twórcy i jego dziełach. Christian Morgenstern był związany z Śląskiem, gdzie wychowywał się, edukował, leczył i wypoczywał, a także tworzył. Jego ojciec malował Karkonosze, on eksperymentował z językiem. Do dziś po wiersze tego pisarza sięgają kompozytorzy. Dzięki Morgensternowi można w fascynujący sposób zagłębić się w świat sztuki: od malarstwa, przez literaturę po muzykę! W dodatku zahaczając o kilka interesujących miejsc na mapie regionu. 


Christian Otto Josef Wolfgang Morgenstern urodził się 6 maja 1871 roku w Monachium w Bawarii. Jego dziadkiem był ceniony malarz Christian Ernst Bernhard Morgenstern - uważany za jednego z pionierów malarstwa wczesnego realizmu w Niemczech. Tradycje plastyczne w rodzinie kontynuował ojciec bohatera tego tekstu, Carl Ernst Morgenstern  – niemiecki malarz pejzażysta, grafik, autor licznych widoków Karkonoszy, gdzie zmarł w 1928 roku (dokładnie w Wolfshau, obecnie Karpacz – Wilcza Poręba – zachował się Dom Morgensterna, przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie 1. Obrazy Carla Ernsta Morgensterna znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze). Malarzem był także dziadek ze strony matki - Josef Schertel


Christian Morgenstern w młodości, wolne media, wikimedia.org 

Christian Morgenstern w wieku 10 lat stracił matkę, która zmarła na gruźlicę. Dwa lata później jego ojciec został powołany do Królewskiej Szkoły Artystycznej (Königlichen Kunst- und Kunstgewerbeschule) we Wrocławiu (jego studentem był m.in. Friedrich Iwan z Kamiennej Góry, o którego twórczości wspominam TUTAJ). We Wrocławiu, w 1883 roku, zaczyna się związek pisarza z Dolnym Śląskiem. Rodzina (ojciec poznał swoją drugą żonę) zamieszkała w stolicy regionu. We Wrocławiu nastoletni Christian Morgenstern uczęszczał do gimnazjum Marii Magdaleny. W czasach szkolnych podejmował pierwsze próby literackie. Poznał tam też swoich przyjaciół na całe życie. Byli to: Friedrich Kayssler – aktor i pisarz pochodzący z Nowej Rudy oraz Fritz Beblo – architekt i urbanista z Wrocławia. 

W 1890 roku Christian Morgenstern rozpoczął naukę w żarskim gimnazjum, gdzie dwa lata później zdał maturę. 


wrocławska akademia, miejsce pracy ojca poety, dawna pocztówka, wolne media, wikimedia.org 

Z jego biografii wiemy, że już w młodości był chorowity. Wypoczywał m.in. w sudeckich miejscowościach. Z 1890 roku pochodzą jego letnie wspomnienia i poetyckie próby literackie, które spisał podczas pobytu w Ciechanowicach. Świadectwem jego wypoczynku w tym miejscu są też listy adresowane do przyjaciół z „Rudelstadt , Post Merzdorf , Schlesische Gebirgsbahn , Schlesien” (za: „Christian Morgensterns Leben und Werk”).


„Fisches Nachtgesang” (Nocna pieśń ryb) Christiana Morgensterna z tomu „Galgenliedern” z 1905 roku, wolne media, wikimedia.org

Wiersz nie składa się z słów (w końcu ryby głosu nie mają!), a z graficznego zapisu przypominającego fale/rybią łuskę lub oznaczenie stóp metrycznych, czyli jedno z oznaczeń stosowanych w klasycznej poetyce liryki sylabotonicznej. „Nocną pieśń ryb” uważa się za parodię „Nocnej pieśni wędrowca” Goethego (za: „Über die Galgenlieder Christian Morgensterns”, „Goethe-Parodien: Zur Wirkungsgeschichte eines Klassikers”) i za jeden z pionierskich przykładów nowoczesnej poezji konkretnej.


Morgenstern, "Die Trichter" - jeden z bardziej znanych wierszy tego autora, również przykład literackiego eksperymentu, wolne media, wikimedia.org 


"Gespräch einer Hausschnecke mit sich selbst" (Rozmowa Ślimaka z samym sobą)
wydrukowany na łamach "Die Schallmühle"
wolne media, wikimedia.org 
wiersz ten z uwagi na zastosowane środki lingwistyczne przypomina znany utwór " Ach gdyby nawet piec zabrali" Mirona Białoszewskiego 


Dolegliwości gnębiące młodego pisarza skłoniły go do wyjazdu w kolejne miejscowości uzdrowiskowe. Wiadomo, że przebywał w 1893 roku w Strudze Dolnej koło Szczawna-Zdroju (za: „Werke und Briefe: Briefwechsel 1878-1903”), gdzie również wypoczywali kuracjusze z tego znanego uzdrowiska (było tam znane źródełko oraz szlaki spacerowe związane z zamkiem Cisy). 

W jego wspomnieniach odnotowany został też m.in. epizodyczny pobyt w Głuszycy oraz kuracja w 1893 w Dusznikach-Zdroju

Kolejne lata to liczne podróże, w tym do Włoch i Szwajcarii. W tym czasie Morgenstern sporo pisał. Wydał m.in. cykl głośnych „Pieśni wisielczych” („Galgenlieder”, 1905).  Nawiązał znajomość z antropozofem Rudolfem Steinerem (badacz ten w 1924 roku gościł w Kobierzycach pod Wrocławiem). Morgenstern był członkiem Towarzystwa Teozoficznego. O tym, że twórczość Morgensterna jest wciąż mocno związana z tym nurtem świadczyć może chociażby artykuł "Christian Morgenstern trifft Edvard Grieg eurythmisch" na temat zajęć eurytmicznych w Freien Waldorfschule Cottbus w łużyckim Chociebużu (Brandenburgia) (szkoły waldorfskie oparte są na pedagogice Rudolfa Steinera). 


Duszniki-Zdrój, gdzie kurował się Morgenstern, widok współczesny 

Zajmował się również tłumaczeniem (za jego najważniejsze prace w tym zakresie uważa się przekłady dzieł Ibsena, Hamsuna czy Strindberga). Pisał głównie liryki, groteski, parodie i aforyzmy. Używał języka nonsensu oraz w nowatorski sposób poruszał się w takich kierunkach jak poezja wizualna czy poezja dźwiękowa, które inspirowały np. futurystów i przedstawicieli innych awangardowych kierunków eksperymentujących z poezją lingwistyczna i konkretna. 


Elisabeth Morgenstern, "Nokturn", Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze


Pisarz zmarł 31 marca 1914 roku na gruźlicę, jak jego matka. Jego prochy spoczęły w Goetheanum, siedzibie Towarzystwa Antropozoficznego. Również w 1914 roku zmarła macocha poety, trzecia żona jego ojca, Elisabeth Morgenstern, z domu Reche, również malarka - uczennica Carla Ernsta Morgensterna, wrocławianka, będąca w wieku Christiana Morgensterna (jej "Nokturn" znajduje się również w zbiorach Muzeum Karkonoskiego). 


Christian Morgenstern, wolne media, wikimedia.org 

Po wiersze Morgensterna sięgali i wciąż sięgają kompozytorzy. Jego twórczość jest niezwykle popularna w tej kwestii. Już jego kolega Kayßler z Nowej Rudy skomponował cykl „Zwölf Forstadjunktionaten” do słów omawianego pisarza. Warto wspomnieć, że muzykę do wierszy Morgensterna pisali też tacy XX-wieczni autorzy, jak: fińscy kompozytorzy Erik BergmanYrjö Kilpinen, austriacki kompozytor Alexander von Zemlinsky, rosyjska kompozytorka pochodzenia tatarskiego Sofija Gubajdulina, niemiecki kompozytor Paul Hindemith czy izraelski kompozytor amerykańskiego pochodzenia Richard Farber.

Wybrane dzieła muzyczne zainspirowane twórczością Morgensterna: 

 

Erik Bergman: Bim Bam Bum Op.80 : III Fisches Nachtgesang (YouTube)


Sofia Gubaidulina: "Galgenlieder" - Fisches Nachtgesang (YouTube)


 

Zemlinsky: Sechs Lieder op. 22 - 1. Auf braunen Sammetschuhen (YouTube)


Paul Hindemith: Auf der Treppe sitzen meine Öhrchen, Op. 18: No. 4 (YouTube) 

 

Ralf Albert Franz: Die Trichter (YouTube)


Meinrad Kneer: Phosphoros Ensemble Plays Christian Morgenstern: "Gespräch einer Hausschnecke mit sich selbst" (YouTube)

Henrik Ibsen - PEER GYNT. Ein dramatisches Gedicht - in der Übersetzung von Christian Morgenstern, Staatstheater Darmstadt TRAILER (YouTube)

Post powstał w 2021 roku z okazji 150. rocznicy urodzin Morgensterna. 

Polecam również:

#poezja , #literatura,  #ciekawostka 

#DusznikiZdrój , #Wrocław , #Głuszyca , #Struga

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz