Jutrzenka nowej poezji: Christian Morgenstern na Dolnym Śląsku - antropozof-futurysta bawiący się nonsensem i dowcipem (#ciekawostka, #poezja, #muzyka)

Pochodził z rodziny o artystycznych korzeniach. Malarzami byli jego dziadkowie i ojciec, który związał się z Karkonoszami. Christian zajął się poezją. Ale w nowoczesny sposób. Był prekursorem. Tworzył zaskakujące wiersze utrzymane w kierunku poezji konkretnej, łączące słowo z aspektem wizualnym i dźwiękowym. Przykładem może być chociażby kultowa „Nocna pieśń ryb”, będąca rodzajem eksperymentu z formą i treścią, nawiązująca zarazem w nonsensowny sposób do klasycznego dziedzictwa Goethego. Morgenstern był poetą wędrującym, który w czasie 56-letnie życia przerwanego przez gruźlicę, nieustannie podróżował i szukał inspiracji. Kilka miejsc na Dolnym Śląsku ma związek z biografią tego niezwykłego literata. 

Zapraszam do lektury wpisu o nietuzinkowym twórcy i jego dziełach. Christian Morgenstern był związany z Śląskiem, gdzie wychowywał się, edukował, leczył i wypoczywał, a także tworzył. Jego ojciec malował Karkonosze, on eksperymentował z językiem. Do dziś po wiersze tego pisarza sięgają kompozytorzy. Dzięki Morgensternowi można w fascynujący sposób zagłębić się w świat sztuki: od malarstwa, przez literaturę po muzykę! W dodatku zahaczając o kilka interesujących miejsc na mapie regionu. 

Christian Otto Josef Wolfgang Morgenstern urodził się 6 maja 1871 roku w Monachium w Bawarii. Jego dziadkiem był ceniony malarz Christian Ernst Bernhard Morgenstern - uważany za jednego z pionierów malarstwa wczesnego realizmu w Niemczech. Tradycje plastyczne w rodzinie kontynuował ojciec bohatera tego tekstu, Carl Ernst Morgenstern  – niemiecki malarz pejzażysta, grafik, autor licznych widoków Karkonoszy, gdzie zmarł w 1928 roku (dokładnie w Wolfshau, obecnie Karpacz – Wilcza Poręba – zachował się Dom Morgensterna, przy ul. Marii Skłodowskiej-Curie 1. Obrazy Carla Ernsta Morgensterna znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze). Malarzem był także dziadek ze strony matki - Josef Schertel. 

Christian Morgenstern w młodości, wolne media, wikimedia.org 

Christian Morgenstern w wieku 10 lat stracił matkę, która zmarła na gruźlicę. Dwa lata później jego ojciec został powołany do Królewskiej Szkoły Artystycznej (Königlichen Kunst- und Kunstgewerbeschule) we Wrocławiu (jego studentem był m.in. Friedrich Iwan z Kamiennej Góry, o którego twórczości wspominam TUTAJ). We Wrocławiu, w 1883 roku, zaczyna się związek pisarza z Dolnym Śląskiem. Rodzina (ojciec poznał swoją drugą żonę) zamieszkała w stolicy regionu. We Wrocławiu nastoletni Christian Morgenstern uczęszczał do gimnazjum Marii Magdaleny. W czasach szkolnych podejmował pierwsze próby literackie. Poznał tam też swoich przyjaciół na całe życie. Byli to: Friedrich Kayssler – aktor i pisarz pochodzący z Nowej Rudy oraz Fritz Beblo – architekt i urbanista z Wrocławia. 

W 1890 roku Christian Morgenstern rozpoczął naukę w żarskim gimnazjum, gdzie dwa lata później zdał maturę. 

wrocławska akademia, miejsce pracy ojca poety, dawna pocztówka, wolne media, wikimedia.org 

Z jego biografii wiemy, że już w młodości był chorowity. Wypoczywał m.in. w sudeckich miejscowościach. Z 1890 roku pochodzą jego letnie wspomnienia i poetyckie próby literackie, które spisał podczas pobytu w Ciechanowicach. Świadectwem jego wypoczynku w tym miejscu są też listy adresowane do przyjaciół z „Rudelstadt , Post Merzdorf , Schlesische Gebirgsbahn , Schlesien” (za: „Christian Morgensterns Leben und Werk”).

„Fisches Nachtgesang” (Nocna pieśń ryb) Christiana Morgensterna z tomu „Galgenliedern” z 1905 roku, wolne media, wikimedia.org

Wiersz nie składa się z słów (w końcu ryby głosu nie mają!), a z graficznego zapisu przypominającego fale/rybią łuskę lub oznaczenie stóp metrycznych, czyli jedno z oznaczeń stosowanych w klasycznej poetyce liryki sylabotonicznej. „Nocną pieśń ryb” uważa się za parodię „Nocnej pieśni wędrowca” Goethego (za: „Über die Galgenlieder Christian Morgensterns”, „Goethe-Parodien: Zur Wirkungsgeschichte eines Klassikers”) i za jeden z pionierskich przykładów nowoczesnej poezji konkretnej.

Morgenstern, "Die Trichter" - jeden z bardziej znanych wierszy tego autora, również przykład literackiego eksperymentu, wolne media, wikimedia.org 

"Gespräch einer Hausschnecke mit sich selbst" (Rozmowa Ślimaka z samym sobą)

wydrukowany na łamach "Die Schallmühle"

wolne media, wikimedia.org 

wiersz ten z uwagi na zastosowane środki lingwistyczne przypomina znany utwór " Ach gdyby nawet piec zabrali" Mirona Białoszewskiego 

Dolegliwości gnębiące młodego pisarza skłoniły go do wyjazdu w kolejne miejscowości uzdrowiskowe. Wiadomo, że przebywał w 1893 roku w Strudze Dolnej koło Szczawna-Zdroju (za: „Werke und Briefe: Briefwechsel 1878-1903”), gdzie również wypoczywali kuracjusze z tego znanego uzdrowiska (było tam znane źródełko oraz szlaki spacerowe związane z zamkiem Cisy). 

W jego wspomnieniach odnotowany został też m.in. epizodyczny pobyt w Głuszycy oraz kuracja w 1893 w Dusznikach-Zdroju. 

Kolejne lata to liczne podróże, w tym do Włoch i Szwajcarii. W tym czasie Morgenstern sporo pisał. Wydał m.in. cykl głośnych „Pieśni wisielczych” („Galgenlieder”, 1905).  Nawiązał znajomość z antropozofem Rudolfem Steinerem (badacz ten w 1924 roku gościł w Kobierzycach pod Wrocławiem). Morgenstern był członkiem Towarzystwa Teozoficznego. O tym, że twórczość Morgensterna jest wciąż mocno związana z tym nurtem świadczyć może chociażby artykuł "Christian Morgenstern trifft Edvard Grieg eurythmisch" na temat zajęć eurytmicznych w Freien Waldorfschule Cottbus w łużyckim Chociebużu (Brandenburgia) (szkoły waldorfskie oparte są na pedagogice Rudolfa Steinera). 

Duszniki-Zdrój, gdzie kurował się Morgenstern, widok współczesny 

Zajmował się również tłumaczeniem (za jego najważniejsze prace w tym zakresie uważa się przekłady dzieł Ibsena, Hamsuna czy Strindberga). Pisał głównie liryki, groteski, parodie i aforyzmy. Używał języka nonsensu oraz w nowatorski sposób poruszał się w takich kierunkach jak poezja wizualna czy poezja dźwiękowa, które inspirowały np. futurystów i przedstawicieli innych awangardowych kierunków eksperymentujących z poezją lingwistyczna i konkretna. 

Elisabeth Morgenstern, "Nokturn", Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze

Pisarz zmarł 31 marca 1914 roku na gruźlicę, jak jego matka. Jego prochy spoczęły w Goetheanum, siedzibie Towarzystwa Antropozoficznego. Również w 1914 roku zmarła macocha poety, trzecia żona jego ojca, Elisabeth Morgenstern, z domu Reche, również malarka - uczennica Carla Ernsta Morgensterna, wrocławianka, będąca w wieku Christiana Morgensterna (jej "Nokturn" znajduje się również w zbiorach Muzeum Karkonoskiego). 

Christian Morgenstern, wolne media, wikimedia.org 

Po wiersze Morgensterna sięgali i wciąż sięgają kompozytorzy. Jego twórczość jest niezwykle popularna w tej kwestii. Już jego kolega Kayßler z Nowej Rudy skomponował cykl „Zwölf Forstadjunktionaten” do słów omawianego pisarza. Warto wspomnieć, że muzykę do wierszy Morgensterna pisali też tacy XX-wieczni autorzy, jak: fińscy kompozytorzy Erik Bergman i Yrjö Kilpinen, austriacki kompozytor Alexander von Zemlinsky, rosyjska kompozytorka pochodzenia tatarskiego Sofija Gubajdulina, niemiecki kompozytor Paul Hindemith czy izraelski kompozytor amerykańskiego pochodzenia Richard Farber.

Wybrane dzieła muzyczne zainspirowane twórczością Morgensterna: 

 

Erik Bergman: Bim Bam Bum Op.80 : III Fisches Nachtgesang (YouTube)

Sofia Gubaidulina: "Galgenlieder" - Fisches Nachtgesang (YouTube)

 

Zemlinsky: Sechs Lieder op. 22 - 1. Auf braunen Sammetschuhen (YouTube)

Paul Hindemith: Auf der Treppe sitzen meine Öhrchen, Op. 18: No. 4 (YouTube) 

 

Ralf Albert Franz: Die Trichter (YouTube)

Meinrad Kneer: Phosphoros Ensemble Plays Christian Morgenstern: "Gespräch einer Hausschnecke mit sich selbst" (YouTube)

Henrik Ibsen - PEER GYNT. Ein dramatisches Gedicht - in der Übersetzung von Christian Morgenstern, Staatstheater Darmstadt TRAILER (YouTube)

Post powstał w 2021 roku z okazji 150. rocznicy urodzin Morgensterna. 

Polecam również:

• O innym ciekawym poecie, synu malarza, związanym z Dolnym Śląskiem: Poeta wyklęty i jego nieszczęśliwy tłumacz związany z Dolnym Śląskiem (Baudelaire i Kalckreuth – młody geniusz, który przetłumaczył "Kwiaty zła" i... popełnił samobójstwo)

#poezja , #literatura,  #ciekawostka 

#DusznikiZdrój , #Wrocław , #Głuszyca , #Struga

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.