Krótkie, zaskakujące, czasami uszczypliwe lub ironiczne – takie są epigramy, drobne wiersze, jako gatunek, znane od antyku. Odnoszą się do wydarzeń, osób, cech charakteru, spraw ważnych i błahych. Ukazują w sposób intrygujący, a bywa, że i sarkastyczny, rozmaite rzeczy dotyczące człowieka i świata. Takie kunsztowne liryczne drobiazgi wziął na swój warsztat jeden z Klasyków Wiedeńskich – Jospeh Haydn, tworząc szereg kanonów świeckich. Słowa ubrał w nie mniej kunsztowną formę wielogłosowych, polifonicznych utworów chóralnych. Spośród kilkudziesięciu kanonów wielkiego mistrza wybrałem kilkanaście. Kluczem było pochodzenie poetów. Oczywiście padło na mistrzów pióra, którzy biograficznie związani byli z Dolnym Śląskiem i jego najbliższymi okolicami. To poeci, którzy przyszli na świat bądź mieszkali w Bolesławcu, Wrocławiu, Legnicy, ale również w łużyckich miejscowościach (niekiedy związanych z historią Śląska, jak Zittau - Żytawa, czy Kamenz - Kamieniec).
O czym śpiewają wokaliści wykonujący XVIII-wieczne kanony Haydna? Przekonajmy się na przykładzie kilkunastu miniaturowych perełek do słów poetów z Dolnego Śląska i Łużyc! Co niszczy życie, a jednocześnie nadaje mu sens? Czym sen różni się od śmierci? Co jest pewne w życiu? Kto jest naszym największym wrogiem? Przed czym nie uchroni skąpstwo?
31 marca 1732 roku urodził się Joseph Haydn, kompozytor, jeden z trzech Klasyków Wiedeńskich. W wielu brytyjskich książkach z I połowy XIX wieku znaleźć można błędną informację o śląskim pochodzeniu kompozytora ("Joseph Haydn was a native of Rohrau, a small town in Silesia"). W rzeczywistości miejsce urodzenia mistrza to miejscowość austriacka. Haydn współpracował m.in. z muzykami z Dolnego Śląska – osobiście oraz korespondencyjnie (o tym ostatnim świadczy choćby jego słynny list do kierownika muzycznego klasztoru w Krzeszowie). Haydn sięgał również po teksty poetów związanych z Dolnym Śląskiem i okolicami. Przykładem tego mogą być jego kanony świeckie, które w wydaniu dzieł kompozytora noszą numer katalogowy XXVIIb.
Zanim przedstawię konkretne przykłady, wraz z tekstem i nagraniem, chciałbym skrótowo opisać, z czym w ogóle mamy do czynienia. Haydn wybrał krótkie, zwarte utwory literackie, które publikowane były w rozmaitych antologiach. Jego świeckie kanony zawierają ponad 40 drobnych kompozycji. Poszukując warstwy językowej, kompozytor sięgnął po popularne epigramaty zwane epigramami. To formuła literacka nawiązująca do antycznych inskrypcji, stąd jej nazwa (ἐπίγραμμα: epigramma „inskrypcja”). Epigramy to najczęściej dwuwierszowe złote myśli. Zawierają ciekawe, zaskakujące, satyryczne stwierdzenia. Stał się gatunkiem literackim w antycznej Grecji okresie hellenistycznym. Łacińskie odpowiedniki były pisane nie tylko przez poetów, ale i umieszczane jako…. graffiti na ścianach budynków. Takie przykłady znane są np. z ruin Pompejów. Odmianą epigramatu były popularne w epoce odrodzenia fraszki. Na śląsku za mistrza barokowego epigramu uchodził Friedrich von Logau związany z księstwem legnicko-brzeskim. Jego twórczość na nowo odkrył w połowie XVIII wieku łużycki literat, Gotthold Ephraim Lessing. To właśnie Lessing, który przez kilka lat mieszkał, pracował i tworzył we Wrocławiu, wydał ważne dzieło „Zerstreute Anmerkungen über das Epigramm und einige der vornehmsten Epigrammatisten”. Lessing nie tylko ocalił od zapomnienia dawne epigramy, w praktyce tworzył kolejne, ale i określił teoretyczno-literackie aspekty tego gatunku.
Gotthold Ephraim Lessing, poeta z Kamenz (łużyckiego Kamieńca), związany z Wrocławiem, wolne media, wikimedia.org
Haydn wybrał dla tych ciekawych literackich miniatur również interesującą formę muzyczną. Słowa śpiewane są przez chór w kanonach. Kanon jest techniką kompozytorską, która wykorzystuje melodię z jednym lub większą liczbą imitacji melodii granej po określonym czasie trwania. Mamy zatem do czynienia z polifonią i fugą. Zwłaszcza w renesansie i baroku wszelkie kontrapunkty imitacyjne nazywano fugami. Najstarszy zachowany europejski kanon pochodzi z Anglii z XIII wieku. Szczyt rozwoju i popularności kanonów przypadł na XVI – XVIII wiek. Także klasycy, jak Wolfgang Amadeusz Mozart i Joseph Haydn tworzyli rozbudowane i kunsztowne kanony. Najpopularniejszy w Europie i na świecie kanon to piosenka „Panie Janie” (po francusku „Frère Jacques”, a po niemiecku „Bruder Jakob” lub „Meister Jakob”).
Haydn: 29 Kanons / Joseph Haydn - rękopis, za: Darmstadt Universitäts- und Landesbibliothek, wolne media, https://tudigit.ulb.tu-darmstadt.de/show/Mus-Ms-989
Pora na kilka przykładów kanonów Haydna z wspomnianymi już tekstami poetów śląskich i łużyckich. Oto one:
numer katalogowy: XXVIIb:2
tytuł: „Auf einen adeligen Dummkopf”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing, ur. 22 stycznia 1729 roku w Kamenz/ Markgraftum Oberlausitz (Kamieniec/Kamjenc - Górne Łużyce, obecnie w Niemczech, w kraju związkowym Saksonia). W latach 1760 - 1765 przebywał i tworzył we Wrocławiu
tekst: „Das nenn’ ich einen Edelmann: sein Ururururälterahn war älter einen Tag als unser aller Ahn” – są to słowa skierowane do głupiego szlachcica i stanowią rodzaj przedrzeźniania się z jego zapatrzenia się na genealogię własnego rodu.
numer katalogowy: XXVIIb:5
tytuł: „An den Marull”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Groß willst du und auch artig sein? Marull, was artig ist, ist klein” – to parafraza rzymskiego epigramu „Bellus homo et magnus vis idem, Cotta, videri: sed qui bellus homo est, Cotta, pusillus homo est” autorstwa Marcjalisa (I wiek naszej ery), autora 15 ksiąg epigramatów.
numer katalogowy: XXVIIb:9
tytuł „An Dorilis”
autor słów: Karl Friedrich Kretschmann, ur. 4 grudnia 1738 w Zittau (Łużyce: Żytawa, miasto u podnóża Gór Żytawskich w Sudetach. Na początku XIV wieku - do 1346 roku - miasto było własnością księcia śląskiego Henryka z Jawora, stąd w herbie zachował się śląski piastowski orzeł)
tekst: „Wie grausam, Dorilis, bestrafst du meinen Scherz! Ich nahm dir einen Kuß, und du nahmst mir das Herz!”. Poeta zwraca się do okrutnej Dorilis: „Skradłem ci pocałunek, a ty zabrałeś mi serce!”
numer katalogowy: XXVIIb:14
tytuł: „Die Hofstellungen”
autor: Friedrich von Logau, ur. 24. stycznia 1605 roku w Brockuth (Brochocin) koło Niemczy, Księstwo Brzeskie. Związany z Legnicą i Wołowem
tekst: „Es stecket Ja im linken, im rechten Backen Nein. Ja–Nein! dies pflegt bei Hofe allzeit vermischt zu sein”. Wiersz śląskiego poety wydali w opracowaniu Karl Wilhelm Ramler (z Kołobrzegu) i Lessing w tomie "Sinngedichte" w 1759 roku.
numer katalogowy: XXVIIb:21
tytuł: „Tod und Schlaf”
autor słów: Friedrich von Logau
tekst: „Tod ist ein langer Schlaf, Schlaf ist ein kurzer Tod. Die Not, die lindert er und jener tilgt die Not” („Śmierć to długi sen, sen to śmierć krótka. Pierwszy łagodzi nieszczęście, znosi je całkiem ta druga").
numer katalogowy: XXVIIb:22
tytuł: „An einen Geizigen”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Ich dich beneiden? Tor! Erspar, ererb, erwirb, hab alles, brauche nichts, laß alles hier und stirb”. Satyra na skąpca i jego potrzebę oszczędzania, dziedziczenia i gromadzenia. Nie ma czego mu zazdrościć - i tak umrze!
J. Haydn - Hob XXVIIb:22 - An einen Geizigen (YouTube)
***
(w dwóch wersjach)
tytuł: „Das böse Weib”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Ein einzig böses Weib lebt höchstens in der Welt. Nur schlimm, daß jeder sein’s für dieses einz’ge hält” – satyra na narzekających na złe żony, jakoby była najgorszą kobietą na świecie. W rzeczywistości musiałby być same najgorsze, bo każdy posiada tę swoją własną najgorszą. Pokazuje to, jak w rzeczywistości obłudni są mężowie.
J. Haydn - Hob XXVIIb:23 - Das böse Weib (YouTube)
***
numer katalogowy: XXVIIb:24
tytuł: „Der Verlust”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Alles ging für mich verloren, als ich Sylvien verlor. Du nur gingst nicht mit verloren, Liebe! da ich sie verlor” – paradoksalne postrzeganie utraty przez zakochanego.
***
numer katalogowy: XXVIIb:27
tytuł: „Der Furchtsame”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Kaum seh ich den Donner die Himmel umziehen, so flieh ich zum Keller hinein. Was meint ihr? ich suche den Donner zu fliehen? Ihr irrt euch: ich suche den Wein!”. (Bojaźliwy) podmiot liryczny żartuje sam z siebie. W czasie burzy ucieka do piwnicy, ale nie po to, żeby się ukryć, ale po to… by znaleźć wino!
***
numer katalogowy: XXVIIb:28
tytuł: „Die Gewißheit”
autor słów: Gotthold Ephraim Lessing
tekst: „Ob ich morgen leben werde, weiß ich freilich nicht. Aber, wenn ich morgen lebe, daß ich morgen trinken werde, weiß ich ganz gewiß”. Wiersz demonstruje, co jest pewne dla podmiotu lirycznego: nie wie, czy będzie jutro żyć, ale jeśli będzie – jest pewien, że… opije to.
J. Haydn - Hob XXVIIb:28 - Die Gewißheit (YouTube)
***
numer katalogowy: XXVIIb:33
tytuł: „Überschrift eines Weinhauses”
autor słów: Martin Opitz von Boberfeld, ur. 23 grudnia 1597 roku w Bolesławcu. Wybitny poeta śląski. Autor libretta do pierwszej niemieckiej opery.
tekst: „Wein, Bad und Liebe soll dem Leibe schädlich sein. Doch wird das Leben frisch durch Liebe, Bad und Wein”. Tłumaczenie łacińskiego epigramu: „Balnea, vina, venus corrumpunt corpora nostra, Sed vitam faciunt balnea, vina, venus” („Wino, kąpiel i miłość są szkodliwe dla organizmu. Ale życie staje się świeże przez miłość, kąpiel i wino”). Słowa zostały wyryte na steli nagrobnej Tiberiusa Claudiusa Secundusa, który zmarł w I wieku, mając 52 lata (za: "By Roman Hands: Inscriptions and Graffiti for Students of Latin"). W różnych wariantach obocznych ten epigram krążył w rozmaitych zakątkach dawnego świata antycznego nad Morzem Śródziemny. W wydaniu dzieł Opitza, jako źródło tekstu oryginalnego, poeta podał: "Ex Epitaphio Gadii Magullæ, Calderii agro Veronensi".
numer katalogowy: XXVIIb:35
tytuł: „Schalksnarren”
autor słów: Friedrich von Logau
tekst: „Ein Herr, der Narren hält, der tut gar weislich dran, weil, was kein Weiser darf, ein Narr ihm sagen kann”. O mądrych i głupcach. Epigram ukazał się w tomie "Salomons von Golaw Deutscher Sinn-Getichte Drey Tausend" wydanym pod pseudonimem (Golau to anagram Logau) we Wrocławiu w 1654. Epigram był opublikowany m.in. w antologii "Die Hof und Volks-Narren : sammt den närrischen Lustbarkeiten der verschiedenen Stände aller Völker und Zeiten" a także w słowniku "Deutsches wörterbuch" Grimmów pod hasłem "Narr" (głupiec/błazen).
numer katalogowy: XXVIIb:36
tytuł: „Zweierlei Feinde”
autor słów: Andreas Tscherning, ur. 18 listopada 1611 roku w Bolesławcu
tekst: „Dein kleinster Feind ist der, der dir von außen droht; der dir im Busen wohnt, verursacht größ’re Not” (o dwóch rodzajach wrogów: „Najmniejszym wrogiem jest ten, który zagraża ci z zewnątrz; za to ten, który mieszka na twoim łonie, powoduje większe kłopoty”).
J. Haydn - Hob XXVIIb:36 - Zweierlei Feinde (YouTube)
tytuł „Liebe zur Kunst”
autor słów: Friedrich von Logau
tekst: „Wer Lust zu lernen hat, dem mangelt immer was, jetzt will er wissen das”. O głodzie wiedzy. Epigram ukazał się w tomie "Salomons von Golaw Deutscher Sinn-Getichte Drey Tausend" wydanym pod pseudonimem (Golau to anagram Logau) we Wrocławiu w 1654. Wiersz śląskiego poety wydali w opracowaniu Karl Wilhelm Ramler (z Kołobrzegu) i Lessing w tomie "Sinngedichte" w 1759 roku.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz