26 kwietnia 2019

Śląska inkarnacja Szekspira i dzieła fenomenalnego Anglika na Dolnym Śląsku

Czy genialny Szekspir pomylił Śląsk z… Sycylią? O unikatowym wydaniu „Hamleta” we Wrocławiu oraz o wielkim Ślązaku, którego z angielskim reformatorem dramatu powiązały niezwykłe okoliczności - nie tylko twórcze, ale i biograficzne. 



Na pewno zetknęliście się z różnymi wariantami teorii metapsychozy. Wędrówka dusz to intrygujące zagadnienie. Niektórzy mówią, że aby dowiedzieć się, kim byliśmy w poprzednim wcieleniu, potrzeba sprawdzić, kto umarł w roku naszych urodzin. W 1616 w rodzinnym Stratford nad Avon zmarł Szekspir. Kilka miesięcy później w Głogowie (nad Odrą) urodził się Andreas Gryphius. Literaturoznawcy uważają, że niektóre dzieła śląskiego twórcy są adaptacjami twórczości geniusza z Anglii. 


W 2019 roku minęło 455 lat od narodzin autora „Romea i Julii” oraz 355 lat od śmierci Gryphiusa. Kilka ciekawostek i kontekstów  na temat śląskiej historii teatru związanej z Szekspirem (oryginalnie: Shakespeare).

Absolutnie nie chcę przemycać tutaj ezoterycznych teorii. Zestawienie dat narodzin i śmierci dwóch wielkich twórców teatru uważam za intrygujące i ciekawostkowe (podobnie jest z mistykami Jakobem Böhme i Angelusem Silesiusem, dla których wspólną datą jest 1624). Będzie o teatrze i jego historii. Oczywiście będzie o Śląsku, który chłonął kulturę europejską niczym gąbka i uczestniczył w jej budowaniu i rozwoju aktywnie.


Wiliam Szekspir, wolne media - wikimedia.org

Szekspir działał na przełomie XVI i XVII wieku w Anglii, dając swoją twórczością pisarską i aktywnością sceniczną podwaliny pod nowy dramat. Powszechnie uważa się go za reformatora tragedii, jak i komedii. Poeta ten, zasłużony dla języka angielskiego, wręcz zburzył normy opracowane jeszcze przez jego antycznych poprzedników. Był to ważny impuls dla rozwoju teatru. Jego bohaterowie, doskonale sportretowani na kartach dzieł, wciąż żyją na deskach teatrów na całym świecie. Czy to w formie oryginalnej, czy też adaptacji np. muzycznych (od XIX wieku szekspirowskie sztuki był popularnym tematem dla twórców dramatów muzycznych). Także film czerpie z twórczości słynnego Williama. Europa kontynentalna jeszcze za życia poety i krótko po jego śmierci stopniowo zapoznawała się z dziełami mistrza. Przenikały one do kultury innych krajów m.in. poprzez Holandię i Niemcy. Nie tylko dzięki tłumaczeniom, ale też za pośrednictwem adaptacji. Uważa się, że Anglik napisał ponad 30 sztuk! Wiele z nich stanowi dziś żywy kanon literatury i teatru. Kto nie zna takich dzieł, jak: „Romeo i Julia”, „Poskromienie złośnicy”, „Kupiec wenecki”, „Burza”, „Sen nocy letniej”, czy „Wiele hałasu o nic”? Testament artystyczny poety jest więc ogromny i szczególnie cenny. Miał też spory wpływ na kolejne generacje twórców.
Szekspir był wstawiany jeszcze w XVII i XVIII wieku także w Polsce, głównie w oryginale i w niemieckich przeróbkach. Tłumaczenia i adaptacje dzieł wielkiego dramaturga to już czasy romantyzmu. Co ciekawe w twórczości Anglika pojawiają się interesujące nawiązania do historii Polski oraz do samego kraju (np. w „Hamlecie” oraz „Komedii omyłek”).


Ślady – niezwykły manuskrypt i pomyłka geniusza?
A czy w twórczości Szekspira jest ślad Śląska? Być może! Ale ukryty. Historycy literatury dopatrują się wskazówek w np. dziele z nurtu tzw. kronik. To dramaty oparte na życiu władców Wielkiej Brytanii.
W I scenie III aktu „Króla Edwarda III” (przypisywanego Szekspirowi) padają słowa (oryginalna wersja):
„The sterne Polonian and the warlike Dane
The king of Bohemia, and of Cycelie”
Obok siebie mamy Polskę i Czechy oraz słowo „Cycelie”, które najczęściej zapisuje się dziś jako Sycylię (Sicily). Tymczasem w niektórych opracowaniach krytycznych (np. „The Whirligig of Time: Essays on Shakespeare and Czechoslovakia”) natrafiamy na sugestię, że autor dzieła być może popełnił błąd i wykazał się geograficzną ignorancją (lub delikatnie mówiąc, daleko idącą swobodą w tylu „licentia poetica”). W rzeczywistości – jak twierdzą niektórzy badacze - miał na myśli Silesię, czyli Śląsk! Czechy (w dodatku z wybrzeżem!) i znów Sycylia pojawiają się też w „Zimowej opowieści” Szekspira. To nie lada zagwozdka dla historyków literatury. Czy faktycznie mieszkaniec Wysp tak fantazjował o geografii odległej Europy Środowej, że traktował nazwy krain czysto dekoracyjnie, bez żadnych konsekwencji? To jedna z szekspirowskich zagadek. Są też teorie alternatywne, szukające wyjaśnień w skomplikowanych relacjach dynastycznych i sytuacji społecznej dawnych czasów. Ten sam – najprawdopodobniej (za: „Englische Studien”)  błąd - pojawia się zresztą w romansie „PandostoGreena, z którego korzystał Szekspir. Najwyraźniej Śląsk był tak samo „egzotyczny” dla widza teatru szekspirowskiego jak Sycylia. Nazwy geograficzne traktowane były z dużą dowolnością i swobodą.


rzekoma nadmorska Bohemia, czyli fantazyjne Czechy na parodystycznej mapie,  wolne media - wikimedia.org


Warto też wspomnieć o faktycznej obecności dziedzictwa związanego z pisarzem na śląskiej ziemi. Jednym ze skarbów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu jest unikatowe wydanie „Hamleta” z 1605 roku!
Jest to wariant wydania formatu quarto z roku 1604 (wersja  tzw. Q2 z 1604 roku z późniejszego dodruku). Badania naukowców potwierdzają, że jest to jeden z zalediwe siedmiu zachowanych w świecie egzemplarzy wczesnego wydania słynnej sztuki! Znajdują się one w USA (z datą 1604) oraz w ojczyźnie poety i właśnie w stolicy Śląska (odkryta w latach 50. XX wieku, co było sensacją szekspirologiczną na skalę światową). Dzieło można podziwiać dzięki cyfryzacji: link TUTAJ


Hamlet z 1604 roku, wolne media - wikimedia.org


Śląski Szekspir 
Zostajemy na Dolnym Śląsku. Jak wspomniałem Andreas Gryphius urodził się w Głogowie. Dokładną datą jego narodzin jest 2 października 1616 roku, kilka miesięcy po zgonie Szekspira. Jego młodość to czasy niepokojów religijnych na Śląsku (wojna trzydziestoletnia). Stabilizacji jego rodzina szukała m.in. w Polsce. Naukę kontynuował m.in. w Gdańsku. Studiował też w Holandii (gdzie, jak wspomniałem, twórczość Szekspira była szczególnie szybko eksportowana) oraz podróżował do Włoch i Francji. Od połowy wieku XVII związany był znów z rodzinnymi stronami. Zdobył sławę jako jeden z najznakomitszych poetów niemieckojęzycznych epoki baroku, szczególnie ze Śląska. Pisał sztuki teatralne i sonety (zupełnie jak Szekspir). Literaturoznawcy (za: „Shakespeare in Germany") uważają, że jego „Absurda Comica oder Herr Peter Squenz” z 1657 roku, do dziś wykonywana barokowa komedia, jest parafrazą „Snu nocy letniej” Szekspira – kultowej sztuki z końca XVII wieku. Andreas Gryphius zmarł 16 lipca 1664 roku – czyli 100 lat po urodzinach Szekspira. Warto dodać, że porównaniem twórczości Ślązaka i Anglika zajmowali się już dawni krytycy. Z 1741 roku pochodzi rozprawa „Vergleichung Shakespeares und Andreas Gryphius”, której autorem był niemiecki oświeceniowy poeta i krytyk, Johann Elias Schlegel. 


Andreas Gryphius, wolne media - wikimedia.org

W rodzinnym Głogowie powstał Teatr Miejski im. Andreasa Gryphiusa. Budowę obiektu rozpoczęto jeszcze w XVIII wieku, co sprawia, że głogowska scena jest jedną z najstarszych w regionie. W 200. rocznicę śmierci pisarza (1864 rok) na budynku mieszczono popiersie Gryphiusa. W czasie II wojny światowej obiekt został poważnie uszkodzony. Wiele lat znajdował się w ruinie. Obecnie jest w odbudowie.




polecam inne posty oznaczone tagami:

 
****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz