10 lipca 2019

Przysmak z rajskiego ogrodu, słodycz bogów i owoc Świętej Panienki – o poziomce

Poziomka to jeden z letnich przysmaków, dar polan i gajów. Od wieków stanowiła wonną pokusę natury. Stała się nawet symbolem. Z krzyżówki dwóch poziomek powstała truskawka. Ta roślina, krewna róży, jest niezwykłym przykładem tego, jak niepozorna "latorośl" - jak ją określa jeden ze staropolskich autorów - może stanowić ważki element ludzkiej kultury i temat artystyczny. 



Kilka słów o poziomkach (i truskawkach) oraz ich obecności w historii Śląska oraz sztuki (doktorat Ślązaka, śląskie zielniki, wielka sztuka i dolnośląskie lasy!). 


To kolejny post z cyklu „Z lasów i pól”, w którym przedstawiam ciekawe rośliny. Takie, które nie tylko zachwycają swoim wyglądem w naturze, ale mają też ważne miejsce w kulturze.


poziomkowa (truskawkowa) dekoracja na śląskiej porcelanie z historycznej wytwórni Silesia Königszelt w Jaworzynie Śląskiej 


PS. Miłą niespodzianką było dla mnie zacytowanie mojego wpisu o poziomce w programie i katalogu wystawy rękodzieła artystycznego "Haftowany Ogród Ducha Gór", którą w 2020 roku zorganizowała Książnica Karkonoska w Jeleniej Górze! Linki do opisu TUTAJ oraz wydarzenia TUTAJ





poziomki z Rudaw Janowickich (zbiory autora) 

PS czy zdarza Wam się również zbierać poziomki na słomkę??? 

O poziomce wspomniałem już przy okazji tego cyklu, omawiając alchemiczne ziele – przywrotnik, który jest kuzynem słodkiej, czerwonej „jagody”.



dawne ilustracje botaniczne poziomek, wolne media, wikimedia.org



wakacyjne, spacerowe zbiory autora bloga :) 



kwitnąca poziomka, odmiana z różowymi kwiatami, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego 




Góry Kamienne 



Od antycznych poetów po Rajskie Ogrody z obrazów
Już starożytni lirycy, jak Owidiusz czy Wergiliusz, wspominali o poziomce (za: „Genetics and Genomics of Rosaceae”). Roślina ta, dająca czerwone owoce, przysmak początku lata, stanowiła ciekawy temat. Uznawana była za rajski pokarm. Prawdziwe, leśne poziomki z polan faktycznie kuszą zapachem, którego nie da się pomylić z żadnym innym, ale i smakiem – słodkim, świeżym i owocowym. W średniowieczu i późniejszych epokach poziomka również uchodziła za delicję z rajskich sadów. Nie bez powodu pojawia się kilkukrotnie na tryptyku „Ogród rozkoszy ziemskichHieronima Boscha z przełomu XV i XVI wieku.





poziomki na obrazie "Ogród rozkoszy ziemskich" Boscha z około 1500 roku, wolne media, wikimedia.org

Poziomka pojawiała się nie tylko w dawnych sztukach wizualnych, w plastyce, ale i w literaturze. Przykładem może być tzw. pieśń poziomkowa/truskawkowa Erdbeerlied ("Hie vor dô wir kinder wâren") minnesängera Mistrza Aleksandra z XIII wieku. To metaforyczna miniatura pieśniarska, która opisuje niebezpieczeństwo (węże) czyhające podczas zbioru słodkich poziomek na leśnej polanie.



filiżanka ze spodkiem, dekoracja reliefowa gałązkami porzeczek i poziomek, Miśnia, 1834, zbiory muzeum KUL, wystawa czasowa w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 


Jagoda Świętej Panienki
Także tradycja chrześcijańska wykorzystała niebiańskie walory poziomki. Roślina stała się symbolem maryjnym. Na dawnych obrazach często towarzyszy właśnie Maryi. Uznawano, że owoc jest alegorią macierzyństwa (do dziś truskawki i poziomki uważane są za bardzo zdrowy przysmak w czasie ciąży, niekiedy zwraca się uwagę na zbieżność ochoty na ich jedzenie z ciążą. Mówi się nawet, że chęć na truskawki może być zwiastunem macierzyństwa!). Trzy liście rośliny rozpatrywano jako metaforę Trójcy, natomiast 5 płatków kwiatów stanowiło nawiązanie do ran Chrystusa na krzyżu. Maryja otoczona poziomkami to niewątpliwie jeden z frapujących tematów dawnej sztuki (przykłady za: "The Unicorn Tapestries" oraz "From Van Eyck to Bruegel: Early Netherlandish Painting in the Metropolitan Museum of Art").







Maryja i poziomki, obraz i detale, dzieło z zbiorów sióstr benedyktynek z Krzeszowa (sfotografowane w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze)  

***
inne dzieła tego typu z muzeów i kolekcji na świecie: 






obrazy maryjne, na których pojawiają się poziomki, od góry:
- nieznany artysta z XV wieku, Madonna
- nieznany nadreński mistrz - Madonna z poziomkami
- nieznany mistrz frankfurcki - Ogród rajski
- Petrus Christus " Zwiastowanie" (według "From Van Eyck to Bruegel: Early Netherlandish Painting')
Giovanni do Paolo - Madonna
wolne media, wikimedia.org

Śląskie ślady
Tak cenna i ważna roślina nie uszła uwadze badaczy Śląska. Pojawia się w wielu pismach z dawnych czasów. O występowaniu poziomki przeczytamy np. w „Flora von Schlesien: preussischen und österreichischen Antheilsoder vom oberen Oder....”:



"Flora von Schlesien: preussischen und österreichischen Antheilsoder vom oberen Oder" (Google Books)

A także w: "Flora von Schlesien. Handbuch zur Bestimmung....", "Flora Silesiaca, oder Verzeichniß der in Schlesien wildwachsenden" czy w "Das Herzogthum Schlesien unser Heimatland..." ( z XVIII i XIX wieku).



"Flora Silesiaca" (Google Books)

Niezwykłym przykładem źródła jest jednak broszura „Beitrage zur Kenntniss der Erdbeere, Fragaria vesca, deren frischen und vergohrenen Fruchtsaftes”, której autorem był niejaki Max Trzeciok. Naukowiec urodzony w 1865 roku w Baborowie na Śląsku, student Uniwersytetu Wrocławskiego, napisał o poziomce dysertację doktorską na Uniwersytecie Fryderyka i Aleksandra w Erlangen (1889 rok) (źródło: http://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0011/bsb00112845/images/).




poziomka na dawnych ilustracjach z książek botanicznych, wolne media, wikimedia.org


Poziomka w kuchni i literaturze polskiej
Niezwykłej rośliny nie mogło braknąć oczywiście również w polskich źródłach. Poziomka i jej pochodne pojawiają się zarówno w przepisach, książkach naukowych, jak i w literaturze. Natrafiamy na opisy deserów z owocami poziomki w roli głównej (pianki, lody, wina), ale i reklamy poziomkowych specyfików. Warto też dodać, że surowcem zielarskim były i są liście poziomki (Folium Fragariae) i o nich również poczytać można w dawnych dziełach (za: „Dykcyonarz roslinny: w którym podług układu Linneusza....”).






"Kuchnia Polska" - przepisy na potrawy z poziomkami (Google Books)

"Tymczasem wzrastasz i piękniejesz, nie ową świeżością dzieciństwa, mleczną i poziomkową, ale pięknością dziwnych, niepojętych myśli, które chyba z innego świata płyną ku tobie" – to cytat z II części „Nie-boskiej komedii” dramatu romantycznego wieszcza Zygmunta Krasińskiego z 1833 roku. Dowód na to, że poziomka obecna była też i polskiej literaturze już przed wiekami.



"Nie-boska komedia" (Google Books) 

Kuzynka róży
Botanicznie poziomka (po łacinie Fragaria) należy do rodziny różowatych. Jej nazwy ludowe i regionalne to m.in.: czerwona jagoda, jagoda czerwona, podziemka, podziomka, poziąbka, poziemka, poziomka, pozionka, koziomka (za: "Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny", "Slavia occidentalis"). Krewnymi tej małej a pięknej rośliny o smacznych i zdrowych owocach są m.in.: róża czy wspomniany przywrotnik (o którym piszę TUTAJ).


poziomka i jej krewniacy z rodziny różowatych, wolne media, wikimedia.org

Poziomka kwitnie w kwietniu i maju, a owocuje w czerwcu i lipcu (niekiedy nawet we wrześniu, "Rekoksiag lasowy" z 1810 roku jako czas zbioru czernic i poziomek podaje 1-10 lipca). Czerwona „jagoda”, która kusi wonią i smakiem, jest w rzeczywistości tzw. owocem pozornym czy też fałszywym (za: „Atlas roślin runa leśnego”). Jest to rodzaj owocu zbiorowego, na którym osadzone są orzeszki. Polska nazwa wzięła się od płożenia („włóczenia”) pędów rośliny po ziemi (za: „Mala Encyklopedya polska”). W XVIII wieku zaczęto uprawiać krzyżówkę dwóch poziomek, które dały truskawkę ogrodową (o intrygującej łacińskiej nazwie Fragaria ×ananassa).


sudecka poziomka, na trasie blogowych wypraw

Warto też jako ciekawostkę podać, że Chruścina jagodna (z rodziny wrzosowatych) bywa nazywana drzewem poziomkowym lub poziomkowcem. Ten gatunek widnieje nawet wraz z niedźwiedziem w herbie Madrytu. Właśnie w Madrycie przechowywany jest (już od XVI wieku) wspomniany tryptyk Boscha. Przez wieki dzieło to było lokalnie nazywane... "Truskawkowym obrazem" ("La pintura del madroño" - el madroño to właśnie poziomkowiec, którego owoce również można znaleźć na obrazie "Ogród rozkoszy ziemskich"). Poziomkę przypomina też poziomkówka indyjska (Duchesnea indica).


herb Madrytu, wolne media, wikimedia.org




Poziomkówka indyjska (Duchesnea indica), Bukowiec, Rudawy Janowickie, park romantyczny 


****

post z cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”. Przedstawiam w nim ciekawe rośliny (i nie tylko). Takie, które nie tylko zachwycają swoim wyglądem w naturze, ale mają też ważne miejsce w kulturze (w archiwalnych postach m.in.: naparstnica, poziomka, dziurawiec, zawilec, len, lipa, przywrotnik, magnolia, narcyz, wawrzynek, różeniec, zimowit, cis, dziewięćsił, wrotycz, trzmielina, muchomor, bluszcz, niecierpek, niezapominajka...). Zapraszam TUTAJ.

Polecam również:



****
Spodobał Ci się ten post? Być może Twoi znajomi też by się zainteresowali? Udostępnij wpis na swojej osi. Dziękuję :)

Narzędzia do łatwego udostępniania na portalach społecznościowych i wysyłki email dostępne są poniżej. Zachęcam do korzystania :)


****
Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

Zapraszam!
- dodaj do zakładek i odwiedzaj:

- polub i obserwuj – codziennie rocznice, wspomnienia i upamiętnienia:


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz