19 kwietnia 2021

Magia górskiej nocy – sudecki pisarz i wiedeński kompozytor („Nacht” Albana Berga do słów Carla Hauptmanna) (sudeckie krajobrazy + muzyka + poezja)

Wiosną 1908 roku młody austriacki kompozytor Alban Berg ukończył pieśń „Nacht” (Noc) do słów Carla Hauptmanna, pisarza pochodzącego z Szczawna-Zdroju, związanego z Szklarską Porębą. Utwór ten otwiera cykl „Sieben frühe Lieder” (Siedmiu wczesnych pieśni). To jeden z najpiękniejszych i najpopularniejszych zbiorów pieśniarskich, po które sięgają gwiazdy wokalistyki! Górska pieśń opisująca magię nocy jest niezwykle ciekawym przykładem tego, jak w muzyce na początku XX wieku przenikały się tradycje romantyczne i nowoczesne tendencje. 


Specjalnie dla Was przygotowałem tłumaczenie liryki brata Noblisty oraz wybrałem kilka ciekawych nagrań wspomnianej pieśni. Do tego garść ciekawostek. Zapraszam! 


Poszukiwania sudeckich i śląskich kontekstów w twórczości i biografiach wielkich artystów to jeden z moich ulubionych tematów. Jeżeli fascynuje Was to zagadnienie, ten wpis przypadnie do gustu. Wspaniała kompozycja Berga jest dowodem na wielki talent kompozytora, który miał 23 lata, pisząc muzykę do słów sudeckiego mistrza pióra. Z kolei liryka Hauptmanna dowodzi, że pisarz ten posiadał ogromną wrażliwość i wybrał góry na swój dom nie bez powodu. 


Alban Berg, wolne media, wikimedia.org 


Carl Hauptmann, wolne media, wikimedia.org 

Zapuściliście się kiedyś w góry nocą? To zupełnie inny świat! Po zmierzchu majestat szczytów staje się jeszcze bardziej doniosły. Jest w nim więcej groźnej potęgi, tajemnicy i magii. 







sudecka noc na moich zdjęciach: Karkonosze, Góry Stołowe i Góry Sowie 

Właśnie te cechy starał się w swoim wierszu przekazać Hauptmann. Utwór składa się z czterech czterowersowych strof. Każda z nich zbudowana jest na układzie rymów ABAB (przy czym pierwsze trzy wersy są dziewięciosylabowe , a ostatni – pięciosylabowy). Autor opublikował ten wiersz w zbiorze „Aus meinem Tagebuch”. Znaleźć go też można było na łamach „Die Warte: Monatsschrift für Literatur und Kunst”. Wiersz nie ma tytułu w wydaniu Hauptmanna, znajduje się w rozdziale pod tytułem „Stille”. 


C.Hauptmann: Aus Meinem Tagebuch, wydanie trzecie, 1929, domena publiczna, za: jbc.jelenia-gora.pl - wiersz, który wybrał Alban Berg i skomponował do niego muzykę


(tłumaczenie własne - © welthellsicht - moje spojrzenie na świat, z zachowaniem układu wersyfikacyjnego i rymów):

Nad doliną zmierzchu obłoki.
Snują się mgły, strumień szemrze.
Wtem odsłonięte wszelkie widoki.
Oh zwróć wzrok, patrzże!

Oto jest zaklęta kraina.
Srebrne góry w potędze marzeń, 
Wiedzie srebrzystych łun dolina   
Przez tajemną sień.

Tak niewinnie marzy ten cny świat.
Gdzie dukt niemy buk zaklęty trwa
Oddalą knei tchnąc - w czerni szat
Cisza skryta łka. 

W ponurej dolin głębokości 
Lśniący blask rozprasza głuszy mrok 
Pij, ma duszo, łyk samotności!
Oh, patrzże, zwróć wzrok! 


Nadmienię, że Carl Hauptmann urodził się 11 maja 1858 roku w Szczawnie-Zdroju i był starszym bratem słynnego pisarza, Gerharta Hauptmanna. Carl debiutował stosunkowo późno, w 1891 roku, wcześniej wybierając karierę naukową. Od końca XIX wieku bracia Hauptmannowie mieszkali w Karkonoszach. Najpierw w willi w Szklarskiej Porębie. Później Gerhart przeniósł się do sąsiedniego Jagniątkowa. Carl był współtwórcą życia artystycznego w Szklarskiej Porębie, gdzie zmarł przedwcześnie w 1921 roku. Pozostawał w cieniu brata, który zdobył sławę i nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. W domach braci mieszczą się obecnie muzea (Dom Carla i Gerharda Hauptmanów w Szklarskiej Porębie - oddział Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze oraz Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna w Jagniątkowie-Jeleniej Górze). 





sudecka noc na moich zdjęciach: Karkonosze, Góry Stołowe i Góry Wałbrzyskie 


Jak wspomniałem, wiosną 1908 roku (za: „Alban Berg: A Biography”) muzykę do słów wiersza Carla Hauptmanna napisał młody austriacki kompozytor, Alban Berg. Urodził się on 9 lutego 1885 roku. Był uczniem wielkiego nowatora - Arnolda Schönberga. Uważa się go za prekursora muzyki atonalnej. Był jednym z trzech czołowych muzyków tzw.  drugiej szkoły wiedeńskiej. W jego twórczości zauważyć można wpływy zarówno Wagnera, Mahlera, Straussa (wszyscy trzej odwiedzili Dolny Śląsk) czy Debussy’ego oraz Wolfa (sięgnął po lirykę wybitnego śląskiego pisarza w cyklu Eichendorff-Lieder z 1889). Jednocześnie Berg wprowadzał nowatorskie rozwiązania, idąc tropem Schönberga . Za najsłynniejsze dzieła Berga uważa się opery „Wozzeck” (1924 – w przygotowaniach i próbach do jej prapremiery uczestniczył młody pianista i akompaniator z Kamiennej Góry – Curt Prerauer) i „Lulu”. Berg zmarł 24 grudnia 1935. Pomimo bardzo skromnej spuścizny pod względem ilościowym, zapamiętany został jako jeden z najważniejszych kompozytorów XX wieku. 



Alban Berg: 7 frühe Lieder: I. Nacht ("Dämmern Wolken über Nacht und Tal") · Jessye Norman · Pierre Boulez (YouTube)


Alban Berg: 7 frühe Lieder: I. Nacht ("Dämmern Wolken über Nacht und Tal") ·  Renée Fleming  · Claudio Abbado (YouTube) 

Jednym z pierwszych utworów Berga – jak sama nazwa mówi – był cykl „Sieben frühe Lieder” (Siedem wczesnych pieśni). Kompozytor pisał go jeszcze jako student w latach 1905 - 1908. Przez 20 lat utwory te były niewykonywane! Dopiero, kiedy Berg stał się sławny, zdecydował się na zaprezentowanie młodzieńczej kompozycji. Dokonał wówczas również instrumentacji własnego dzieła, które pierwotnie pomyślane było jako pieśni na wysoki głos kobiecy z towarzyszeniem fortepianu. Taka – późniejsza - wersja miała premierę jako pierwsza, 6 listopada 1928 roku. Śpiewała Claire Born, dyrygował Robert Heger. Kilka miesięcy później – 27 lutego 1929 roku -  Berg zaprezentował na antenie radia wersję kameralną - sam akompaniował na fortepianie, a śpiewała Lisa Frank. Autor słów do pierwszej z pieśni już nie żył. Cykl pozostał w repertuarze śpiewaczek do dziś i jest jednym z popularniejszych w współczesnej literaturze pieśniarskiej. Podczas koncertów kompozycje te wykonywały m.in. takie gwiazdy wokalistyki, jak Renée Fleming czy Jessye Norman. Jest również wiele nagrań „Siedmiu wczesnych pieśni”


Alban Berg: 7 frühe Lieder: I. Nacht ("Dämmern Wolken über Nacht und Tal") Anne Sofie von Otter · Claudio Abbado (YouTube)


Alban Berg: 7 frühe Lieder: I. Nacht ("Dämmern Wolken über Nacht und Tal") - wersja na głos z fortepianem: Dorothea Röschmann · Mitsuko Uchida (YouTube)

Pierwsza z nich – „Nacht” jest ciekawa nie tylko z uwagi na związek z Hauptmannem. To dojrzała i piękna kompozycja. Ma wyrafinowany język muzyczny, czerpiący z dokonań Wagnera czy Debussy’ego, wzbogacony o wówczas najnowsze klimaty dźwiękowe. Dodatkowo interesująca jest forma tej miniatury. Muzyczna warstwa, pełna efektów harmonicznych i melodycznych doskonale łączy się z obrazową i zmysłową poezją sudeckiego liryka. Berg zastosował również autorski zabieg formalny w architekturze tego małego dzieła. Chodzi o pewną specyficzną figurę, wprowadzająca do pieśni swoistą symetrię. To tzw. forma łuku „Bogenform”. Zarówno w harmonice, jak i melodyce da się wyczuć różnicę między muzycznym opracowaniem 1. i 4. strofy, które są podobne zaaranżowane i spinają całość klamrą, a środkowymi strofami o odmiennym nastroju, „gęstości” i barwie. Ich wyróżniający się klimat determinuje tekst (np. pierwszą i ostatnią łączy fraza "O gib acht! gib acht!"). Tę centralną, szczytową partię łuku, inicjują słowa: „Weites Wunderland ist aufgetan” – wprowadzające słuchacza prosto do magicznej krainy gór w nocy. Aura niezwykłości wydaje się przez to jakby wypływać z mroku, lśnić w pełni, by po chwili znów rozpłynąć się w powietrzu. Na marginesie można nadmienić, że nazwisko autora muzyki znaczy po niemiecku "Góra". 


Polecam również:

Oraz posty oznaczone tagami:
#literatura, #muzyka, #poezja, #noc

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

(foto: CC BY-NC-ND)

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

1 komentarz: