19 maja 2021

Nepomucen – święty z mostów (i nie tylko): dolnośląskie i sudeckie ciekawostki (GALERIA + ciekawa pieśń, odznaka i niezwykli imiennicy patrona)

Nepomuki – czyli wizerunki św. Jana Nepomucena – są fenomenem. Regionem szczególnie bogatym w pamiątki związane z kultem czeskiego świętego jest Dolny Śląsk. Niemal w każdej miejscowości można znaleźć figurę, ołtarz czy kaplicę poświęconą średniowiecznemu męczennikowi. Barok był czasem rozkwitu architektury sakralnej, która stanowiła część ruchu kontrreformacyjnego. Prawdziwa „nepomukomania” stanowiła jeden z filarów ówczesnej demonstracji religijności katolickiej. Nawet zmiany polityczne, przejście Śląska z rąk Habsburgów do Hohenzollernów, nie skreśliły wpływu Nepomucena na wiernych. Do dziś podziwiać możemy materialne pamiątki tego niezwykłego zjawiska. Fascynują one kulturoznawców i turystów, czego świadectwem może być ustanowienie Międzynarodowej Odznaki Turystycznej „Szlakami Świętego Jana Nepomucena”. 



Przygotowałem galerię zdjęć ciekawych pomników i innych wizerunków świętego, które udało mi się spotkać podczas wędrówek po Dolnym Śląsku (historycznym i administracyjnym) i Sudetach. Dodatkowo poszukałem innych interesujących kontekstów – na przykład utworów wokalnych i lirycznych związanych z kultem św. Jana. Jako smaczek wspominam również słynnych i zasłużonych imienników świętego, którzy żyli i działali na Dolnym Śląsku lub w Sudetach. To bogaty - ale zaledwie wybór z morza kontekstów i niezwykłości. Zapraszam! 


Rzeźby czy malunki przedstawiające Nepomucena można stosunkowo łatwo znaleźć i identyfikować. Jest to kapłan ubrany w szaty liturgiczne. Poszczególne wizerunki mogą się różnić drobnymi detalami, z uwagi na bogaty zestaw atrybutów świętego. Wśród najpopularniejszych – symbolizujących zarówno męczeństwo, jak i stan duchowny oraz tajemnicę spowiedzi i sposób śmierci - wymienić można: klucz, książkę, kłódkę, krzyż w ręce, zapieczętowany list, most, pieczęć, wieniec z pięciu gwiazd, wodę. Zdarza się, że Nepomucen trzyma palec przy ustach, jako symbol milczenia.
Kult Jana Nepomucena związany jest z tym, że jest on patronem tonących i mostów oraz orędownikiem podczas powodzi. Z tego powodu bardzo często jego rzeźby można znaleźć na mostach lub w okolicach rzek. Zdarza się jednak, że Nepomuka spotkać można przy drogach, na placach i rynkach, a nawet na fasadach budynków mieszkalnych czy ratuszy. Są również kaplice i ołtarze poświęcone Nepomucenowi w kościołach. 





największy śląski Nepomucen - rzeźba na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu 


Jan Nepomucen (Jan Nepomucký, Johannes von Pomuk) urodził się około 1350 roku w Pomuku koło Pilzna  – czeskiej miejscowości, która obecnie nazywa się Nepomuk. Był prezbiterem, spowiednikiem królowej Zofii Bawarskiej, 2. żony króla Wacława IV Luksemburskiego (syn Anny, córki księcia świdnickiego Henryka II). Nepomucen popadł w niełaskę na praskim dworze. Nie chciał zdradzić zazdrosnemu królowi tajemnicy spowiedzi jego żony podejrzanej o niewierność. Zachowanie sekretu (tajemnica spowiedzi jest według prawa kanonicznego nienaruszalna), Nepomucen przypłacił życiem. W 1393 roku został uwięziony i poddany torturom. 20 marca 1393 zrzucono go z mostu Karola do rzeki Wełtawy. Zdaniem niektórych badaczy opowieść o spowiedzi i dworskich sekretach może być jedynie hagiograficzną legendą. W rzeczywistości kapłan mógł wplątać się w spór między świeckim władcą a katolickim hierarchą - biskupem. Zabicie księdza stało się głośne. Dawne kroniki podawały, że jego ciało wyłowiono w cudownych okolicznościach. Nepomucen został otoczony regionalnym kultem. Bardzo długo świętość Jana była kwestią lokalnej religijności i nie miała charakteru oficjalnego. 







atrybuty Nepomucena: Duszniki-Zdrój, Lewin Kłodzki oraz Paczków 

Do upowszechnienia i sformalizowania kultu męczennika z XIV wieku przyczynili się m.in. ultrakatoliccy Habsburgowie. Oficjalnie kościół zezwolił na otaczanie świętością Nepomucena 300 lat temu: 31 maja 1721 roku został beatyfikowany przez Innocentego XIII, a 19 marca 1729 roku kanonizowany przez papieża Benedykta XIII. Na fali tych wydarzeń w XVIII wieku powstało mnóstwo pomników i innych dzieł sztuki promujących kult świętego Jana Nepomucena i wyraźnie akcentujących obecność katolików nie tylko w Czechach, ale i na Śląsku. Kult Nepomucena stał się sprawą rangi państwowej. Dziś podziwiać możemy dzięki dziełom sztuki, jak popularny był św. Jan. W wielu miejscach są to dość modelowe pomniki przedstawiające świętego, najczęściej z piaskowca, fundowane przez arystokrację i bogatych mieszczan. 



Bardo 


bazylika w Krzeszowie 


kolumna Trójcy w Bystrzycy Kłodzkiej 


Chełmsko Śląskie 


Cieplice Śląskie-Zdrój 


Duszniki-Zdrój 


Dzierżoniów


obrazek na szkle, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 


kościół Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze 



Kamienna Góra 


Kowary 


Krzeszów 


Kłodzko


Kłodzko, most gotycki 


Legnica, zamek 


Lubawka, kościół 


Lubawka, ratusz 


Lwówek Śląski 


Wrocław 


Nowa Ruda 


Ratno 


Strzegom, bazylika 


Radków, rynek 


Strzegom, rynek 


Świdnica, katedra 


Świdnica, ratusz 


Szczytna


Szczytna, zamek 


Ząbkowice Śląskie 


Lądek-Zdrój 


Lewin Kłodzki 


lapidarium w Legnicy 


Żelazno 


Radków 

Można też znaleźć wiele innych niecodziennych przedstawień świętego i miejsc związanych z jego kultem. Największy śląski i jednej z największych w ogóle monumentów upamiętniających świętego znajduje się we Wrocławiu. To prawie 10-metrowy pomnik Jana Nepomucena na Ostrowie Tumskim, autorstwa barokowego rzeźbiarza Jana Jerzego Urbańskiego. Na uwagę zasługuje również kaplica dworska przy zamku Sarny w Ścinawce Górnej koło Radkowa. Zdobią ją barokowe malowidła Johanna Franza Hoffmanna przedstawiające sceny z życia Nepomucena, jego śmierć i apoteozę. Niezwykle interesujący jest też wizerunek z kościoła Piotra i Pawła w Dusznikach-Zdroju. Tam bardzo kunsztowna grupa rzeźbiarska przedstawia scenę męczeństwa Nepomucena. Z kolei w kościele Wniebowzięcia NMP w Lubawce znajduje się obraz ilustrujący odnalezienie ciała Nepomucena. Natomiast w kościele Marii Magdaleny w Gorzanowie znajduje się drewniana, polichromowana figura świętego, która w dniu upamiętnienia Nepomucena – 16 maja, podczas odświętnej procesji była umieszcza w łodzi, przystrajana kwiatami i przy uroczystych śpiewach wiernych spławiana w miejscowej rzece. Z piękniejszych pomników plenerowych Nepomucena, które spotkałem, należy wymienić posąg na moście w Bardzie, Lądku i Kłodzku, rzeźbę na ratuszu w Świdnicy, Nepomucena w Cieplicach i na rynku w Chełmsku Śląskim






kaplica zamkowa Nepomucena w dworze Sarny w Ścinawce Górnej 



scena z Nepomucenem w kościele w Dusznikach-Zdroju 



Nepomucen z Gorzanowa 



wyłowienie ciała Nepomucena z Wełtawy w Pradze - scena z kościoła w Lubawce 

Na wstępie wspomniałem, że Nepomucen jest też bohaterem wierszy – liryki religijnej oraz kompozycji muzycznych. XVIII-wieczny kompozytor Karl Ditters von Dittersdorf, związany z dworem biskupa wrocławskiego (więcej na temat kompozytora TUTAJ), napisał Motetto pro offertorio in honorem S. Joannis Nepomuceni. Z kolei w XIX-wiecznej antologii „Schlesische Volkslieder mit Melodien: aus dem Munde des Volkes” spisanej przez Augusta Heinricha Hoffmanna von Fallerslebena (profesor Uniwersytetu Wrocławskiego i kustosz biblioteki uniwersyteckiej) znajduje się pieśń „Der heilige Nepomuk” związana m.in. z Ziemią Kłodzką. 



 „Schlesische Volkslieder mit Melodien: aus dem Munde des Volkes” (Google Books)


Dittersdorf: Offertorium zu Ehren des Heiligen Johann von Nepomuk (YouTube)


Jan Nepomucen to również podwójne imię nadawane mężczyznom, szczególnie popularne w XVIII i XIX wieku. Nosiło je wielu ciekawych mieszkańców Dolnego Śląska i Sudetów. Przygotowałem zestawienie kilku z nich. 

Johann Nepomuk Gotthard von Schaffgotsch (1732–1808) był związany z słynną śląską linią Schaffgotschów. Zapisał się w historii jako zasłużony budowniczy. W jego czasach odbudowany został monumentalny pałac rodu w Cieplicach – właśnie ten gmach przetrwał do naszych czasów. Hrabia był również fundatorem ołtarzy i figur oraz remontów w kościołach w Cieplicach, Sobieszowie i innych sudeckich miejscowościach. 


Carl Johann Nepomuk Ernst Luchs (3 września 1811 w Warmbrunn, czyli w Cieplicach – 3 stycznia 1886) był niemieckim lekarzem i ornitologiem. Kolekcjonował eksponaty przyrodnicze. Swoją kolekcję przekazał do gabinetu Schaffgotschów. Był członkiem prestiżowej Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina. Na jego cześć nazwana została papuga mnicha górska – po łacinie Myiopsitta luchsi (za: „The Eponym Dictionary of Birds”). Zwierzę to żyje w andyjskich dolinach środkowej Boliwii


papuga nazwana Myiopsitta luchsi na cześć ornitologa z Cieplic, Johanna Nepomuka Luchsa, wolne media, wikimedia.org 

Johann Nepomuk Rust (5 kwietnia 1775 w Jaworniku na czeskim historycznym Dolnym Śląsku - 9 października 1840 roku w  Kleutsch/Kluczowej koło Ząbkowic Śląskich) - był lekarzem i chirurgiem. W swoim czasie był uważany za najbardziej szanowanego niemieckojęzycznego chirurga. Od jego nazwiska nazwana została dolegliwość o łacińskiej nazwie malum Rusti. Był badaczem takich chorób jak: egipskie zapalenie spojówek czy wścieklizna – także jako autor publikacji na ich temat. Był również profesorem medycyny w Krakowie


Johann Nepomuk Rust, wolne media, wikimedia.org 


Johann Nepomuk von Harrach zu Rohrau i Thannhausen (Jan Nepomuk z Harrachu) (2 listopada 1828 - 12 grudnia 1909), wiedeńczyk zasłużony dla czeskiej strony Karkonoszy. Inicjator i fundator budowy linii kolejowej Martinice v Krkonoších – Rokytnice nad Jizerou, a także budowy szlaku Harrachovská cesta (Harrach Weg), który prowadzi z Białego Mostu w Szpindlerowym Młynie na Labská boudę. Jemu zawdzięcza się budowę wieży widokowej Žalý. Co więcej Harrach sprowadził w Karkonosze narty i zainicjował ich produkcję w Jilemnicach oraz założenie karkonoskiego klubu narciarskiego w Czechach. Hrabia Jan Nepomuk Harrach założył również pierwszy karkonoski rezerwat przyrody (Labské důl) na początku XX wieku, w 1904 roku. Ten rezerwat był poprzednikiem dzisiejszego Karkonoskiego Parku Narodowego. Monografia  „Jan Nepomuk hrabě Harrach – ze života českého kavalíra“ została wydana w 2018 roku nakładem Krkonošskiego narodneho parku (KRNAP).


Johann Nepomuk von Harrach, wolne media, wikimedia.org 



*****
26. post z cyklu WOW
Wow! to mój zestaw ciekawostek, w których pokrótce opisuję niezwykłe zabytki czy widoki, jakie udało mi się uchwycić podczas moich wypraw. To rzeczy małe i duże. Często o niecodziennym kontekście lub niezwykłej historii. Zapraszam TUTAJ

Polecam również:
Posty oznaczone tagami: 
#święci, #święty, #ciekawostka, #historia, #sztukasakralna


Spodobał Ci się ten post? Być może Twoi znajomi też by się zainteresowali? Udostępnij wpis na swojej osi. Dziękuję :)  

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

 
****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 
CC BY-NC-ND
(W sprawie ewentualnego użycia komercyjnego, proszę o kontakt)

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz