18 kwietnia 2019

Ego w rozkwicie, czyli o narcyzach i Narcyzie (mit, roślina, sztuka i… psychologia)

Wśród wiosennych roślin nie brakuje ciekawych okazów. Pisałem już o zawilcach czy wawrzynku. Pora na szczególnie dumną ozdobę górskich polan, a w naszym regionie parków, rabatek, działek i ogrodów. Kolor kwiatów jest iście wielkanocny – łączy biel z żółtymi i pomarańczowymi tonami. Narcyz, bo o nim mowa, nosi imię po mitologicznej postaci. Od nieco ponad 100 lat psychologia posługuje się terminem związanym z mitologiczno-botanicznym źródłem. 


Poznajmy ciekawostki na temat kolejnej rośliny, odsłaniając jej obecność w kulturze i oczywiście w naturze. Zdjęcia z dolnośląskich ogrodów (Szczawno-Zdrój) i obrazy z Nysy i Wrocławia oraz inne fotografie. 



Z górskich łąk i ogrodów świata 
Narcyz – z łaciny Narcissus i jego odmiana nazywana żonkilem (poprawna jest nazwa narcyz żonkil - Narcissus jonquilla) to rośliny znane i lubiane. Znaleźć je możemy w miejskich klombach i ogrodach. Sadzi się je też w donicach do domów. Ozdabiają parapety i balkony zwłaszcza w okresie wielkanocnym. Ich kolor kojarzy się z barwami powszechnie wiązanymi z tą uroczystością. W niemieckiej tradycji nazywa się go czasem Osterglocke (wielkanocny dzwon), z kolei Brytyjczycy określają go w języku potocznym mianem lilii wielkopostnej (Lent lily).


różne odmiany narcyzów - zielnik z XVII wieku - wolne media wikimedia.org


Naukową nazwę rośliny ostatecznie zapisał w znanej dziś formie ojciec botaniki, Linneusz w połowie XVIII wieku. Roślina oczywiście znana był wcześniej (mity, Biblia, dawne zielniki), jednak od czasów francuskiego badacza formalnie została wprowadzona do nauki. Jest byliną z rodziny amarylkowatych. Dziko rośnie w krajach południa Europy oraz w Azji. W Europie Środkowej i na północy częściej jako roślina obcego pochodzenia. Narcyz jest ceniony za pachnące i efektowne kwiaty (z koroną – zwaną przykoronkiem  lub trąbką). Gatunkiem najbardziej charakterystycznym jest narcyz biały o bardzo poetyckiej nazwie łacińskiej… Narcissus poetica. To określenie jednak nie zaskakuje tak, jak… Narcissus pseudonarcissus, czyli znany u nas narcyz trąbkowy.


różne odmiany narcyzów - zielnik z XVII wieku - wolne media wikimedia.org


Kwitnie od kwietnia do maja. Ma zastosowanie nie tylko jako roślina ozdobna, ale i w perfumerii w celu pozyskania olejków eterycznych do kombinacji zapachów (nazwę rośliny już starożytni wywodzili nie tylko z mitu, ale i od słowa „narkotyczny” „odurzający”). W dawnej medycynie Europy i Azji miał też przeznaczenie lecznicze. Dziś wykorzystuje się związek nazywany galantaminą do leczenia choroby Alzheimera.


narcyz w Szczawnie-Zdroju 


Narcyz jest jednym z najpopularniejszych kwiatów cebulowych i bylin na świecie. Produkcja plasuje się nawet na 3. miejscu, tuż za takimi roślinami, jak tulipany i mieczyki.
Kwiat jest symbolem Walii (noszony np. podczas Dnia św. Dawida 1 marca).




narcyz w Szczawnie-Zdroju 


Syn bóstwa i nimfy 
Mityczny Narcyz, myśliwy z antycznych historii, znany był Grekom i Rzymianom. W mitach greckich znajdziemy go pod imieniem Νάρκισσος - Nárkissos. Jego losy opisał też wspominany już na blogu Owidiusz, poeta, autor słynnych „Metamorfoz” (Przemian).  Rzymski literat przedstawił omawianego bohatera w trzeciej księdze swojego nieśmiertelnego dzieła w historii o Narcyzie i Echo. Narcyz miał być synem jednego z rzecznych bóstw i nimfy również związanej z wodami lądowymi. Był szczególnie przystojny. Jego klątwą była oczywiście własna uroda. O losie Narcyza miało przesądzić zobaczenie swojego odbicia. Nieszczęśliwie zakochana była w nim wspomniana nimfa Echo.
Odtrącona, stała się jedynie odgłosem. Śmierć bohatera ma związek z fatum miłości własnej. Miał on zobaczyć swoje odbicie i zupełnie zatracić się w…. narcyzmie. Był tak zakochany, że zapomniał o całym świecie. Zmarł z tęsknoty i wycieczenia. Na jego grobie pojawił się właśnie poświęcony mu kwiat – z 6 białymi płatkami i złotym środkiem. Istnieje wiele różnych wersji mitu. Często powtarza się jednak motyw o młodzieńcu, który wpatruje się w swoje odbicie w strumieniu.

Efeb z dzieł 
W literaturze i sztuce pojawia się często zarówno roślinna, jak i ludzka wersja Narcyza. Kwiat jest motywem obrazów oraz wierszy, a także rozmaitych tradycji. Narcyz lub żonkil znajdują się w logach rozmaitych organizacji, na przykład charytatywnych. W okresie kwitnienia rośliny organizuje się botaniczne festiwale w niektórych regionach.
Ciekawe są też artystyczne przedstawienia mitycznego Narcyza, próżnego młodzieńca. Mit pojawia się w dziełach artystów wszystkich epok, od  Caravaggia , Poussina  przez Turnera , po Dalego („Metamorfoza Narcyza”). Znajdziemy go też w miniaturach w dawnych rękopiśmiennych kodeksach. Znane są też rzeźby przedstawiające młodzieńca. Tematyka zakochanego w sobie myśliwego wpłynęła również na literaturę. Postać mityczna pojawia się w wspomnianym już słynnym dziele Owidiusza.



sztuka "Narcyz" - popularne dzieło XIX-wiecznego pisarza pochodzącego z Dolnego Śląska 



Motyw powraca artystycznie przetworzony w innych dziełach. Na przykład w „Le Traité du Narcisie” z literatury francuskiej końca XIX wieku czy też w „Narziß und Goldmund” z początku XX wieku autorstwa niemieckiego noblisty Hermanna Hessego. To jednak szczególne – raczej symboliczne odniesienie do samego motywu, stylizacja i kontekst. Sztukę "Narziss" napisał Albert Emil Brachvogel (pisarz urodzony w 1824 roku we Wrocławiu).  Jedną z bohaterek tej sztuki jest królowa Francji Maria Leszczyńska, która urodziła się w Trzebnicy na Dolnym Śląsku, oraz tytułowy Narcyz Rameau - siostrzeniec kompozytora Jeana-Philippe'a Rameau. Brachvogel był przez pewien czas mieszkańcem Sokołowska, właśnie tam opracował "Narcyza"! (pomysł i pierwsze szkice powstał między 1852 a 1854, kiedy przebywał w kurorcie). Dom pisarza w Sokołowsku nazywany był później Villa Brachvogel lub Brachvogelhaus. "Narcyz" był jedną z popularniejszych sztuk na scenach niemieckich w połowie XIX wieku.
Poezję inspirowaną mitem o Narcyzie napisał śląski mistrz baroku, Martin Opitz (urodzony w Bolesławcu). W jego łacińsko-niemieckim zborze fraszek naleźć można dwie wersje napisu na nagrobek Narcyza.  


"Nagrobek Narcyza" - ze zbioru fraszek Martina Opitza, barokowego poety z Bolesławca 



Narcyz funkcjonuje jako imię nadawane zarówno w wersji męskiej, jak i damskiej. 


tablica poświęcona Narcyzie Żmichowskiej w Szczawnie-Zdroju 

Jest św. Narcyz (wspominany 29 października, związany zresztą z obchodami Wielkanocy!) i św. Narcyza (150. rocznica śmierci w 2019 roku, wspominana 8 grudnia w rocznicę odejścia).  Kultura polska jest bogatsza dzięki twórczości Narcyzy Żmichowskiej (200-lecie urodzin w 2019 roku – na jej temat tekst TUTAJ).


Narcyz - zbiory Muzeum Powiatowego w Nysie (na temat obrazu na stronie muzeum TUTAJ


Jacopo Robusti (Tintoretto) - Narcyz, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 


Narcyz pojawia się też w muzyce (np. Ethelbert Nevin: "Water Scenes" Op. 13 No. 4 - "Narcissus")

Megalomania obiektem badań 
Z narcyzem wiąże się też pojęcie z zakresu psychoanalizy. To narcyzm. Uważa się go za rodzaj zaburzenia osobowości. Polega na egoistycznym podziwie wyidealizowanego obrazu samego siebie. Już pod koniec XIX wieku zaczęto łączyć mityczną postać z zachowaniami związanymi z ludzką psychologią, również z zachowaniami erotycznymi. Co ciekawe to właśnie przełom XIX i XX wieku był również w sztuce czasem szczególnej popularności mitu.  W 1899 roku – 120 lat temu – niemiecki psychiatra i kryminolog, Paul Näcke, wprowadził pojęcie narcyzmu do nauki. W 1914 roku, 105 lat temu, Zygmunt Freud, ojciec współczesnej psychoanalizy, spopularyzował termin w swojej publikacji „Zur Einführung des Narzißmus”.

Oprócz Freuda zagadnieniem zajmowało się wielu innych badaczy i teoretyków ludzkiej psychologii. W klasyfikacji medycznej znajdujemy obecnie natomiast jednostka o nazwie „Narcystyczne zaburzenie osobowości”.





narcyz - kwiaty w Szczawnie-Zdroju 


Post jest częścią cyklu „Z lasów i pól” (inne posty w linku)

******

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest Robert - muzealnik, dziennikarz, przewodnik, animator, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku

1 komentarz: