Polskie językowe zabytki i Dolny Śląsk (śladem Księgi Henrykowskiej, Zdań Legnickich, Psałterza Floriańskiego, Biblii królowej Zofii i druku Elyana + wydawnictwa uniwersytetu i Korna)

Wybór ciekawostek. Kilka słów o Księdze Henrykowskiej, Zdaniach Legnickich , Psałterzu Floriańskim, niezwykłej biblii i druku polskich modlitw. Do tego polonika z czasów Habsburgów i pruskiego Wrocławia. 

Kilka wieków obecności polskiej mowy na Dolnym Śląsku. 

Dolny Śląsk przez wieki zmieniał swoich panów. Od końca średniowiecza aż do 1945 roku pozostawał pod wpływami czeskimi, austriackimi i niemieckimi. Był - po okresie panowania Piastów - stopniowo częścią Królestwa Czeskiego już od XIV wieku, później we władaniu Habsburgów, a od połowy XVIII wieku związany z Prusami i Niemcami. Paradoksalnie to właśnie z Dolnego Śląska pochodzą najstarsze zabytki językowe. Pierwsze zdanie zapisane w języku polskim, a także hipotetyczna pierwsza odnotowana wypowiedź oraz pierwsze polskie tłumaczenie biblijnych psalmów.


Księga z Henrykowa 
Księga henrykowska (czyli Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow) to bezcenny zabytek piśmienniczy pochodzący prosto z średniowiecznego Śląska. Jest to spisana w II połowie XIII wieku po łacinie kronika założenia i uposażenia opactwa cystersów w Henrykowie koło Ziębic. W 2015 roku ta niezwykła pamiątka przeszłości została wpisana na listę „Pamięć Świata” UNESCO.
Pod datą 1270 w kronice znajduje się anegdota z życia regionu z wtrąconym, cytowanym zdaniem, którego uczy się dziś w szkołach na historii języka polskiego: „daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" (za: „Język polski i jego historia”). Wypowiedział je chłop, śląski Czech o imieniu Bogwał, do swojej żony Polki pracującej przy żarnach. Zdaniem specjalistów (za: „Najdawniejsze zabytki języka polskiego”) mężczyzna ten ulitował się nad małżonką i pozwolił jej odpocząć przy ciężkiej pracy. Niektóre opracowania zwracają uwagę na ciekawy zbieg okoliczności. Pierwsze znane zapisane polskie zdanie wypowiedział... Czech, spisał niemiecki kronikarz w łacińskiej księdze.
Księga przechowywana jest w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu. W klasztorze w Henrykowie, skąd pochodzi średniowieczny oryginał, znajduje się wierna kopia - faksymile.

klasztor w Henrykowie 

Zdania legnickie 
To domniemane, starsze od henrykowskich historyczne polskie słowa (ok. 10 lat starsze w przypuszczalnej, zaginionej wersji piśmiennej, a 30 lat jako wypowiedź, którą zacytowano później). Słynne Zdania Legnickie to: „Biegajcie, biegajcie" (wypowiedziane być może przez żołnierza ruskiego w tatarskiej służbie - znów mamy język polski w ustach obcokrajowca!) oraz „Gorze się nam stało" (wypowiedziane przez księcia Henryka Pobożnego). Zdania te są związane z ważną średniowieczną potyczką - bitwą pod Legnicą w 1241 roku. Zdaniem badaczy (za „Średniowiecze”) słowa te zostały spisane około 1260 roku w hipotetycznej kronice autorstwa pochodzącego z Śląska poety Wincentego z Kielczy. Dokument ten nie zachował się. Prawdopodobnie z tego źródła mógł korzystać Jan Długosz, pisząc – mniej więcej 200 lat później! - w drugiej połowie XV własne roczniki „Historii Polski" (za: „Podstawowe wiadomości gramatyki historycznej języka”). Zdania Legnickie uznaje się tym samym za najstarsze udokumentowane polskie wypowiedzi i zarazem jedne z najstarszych zapisanych zdań w języku polskim.

\

"Jana Długosza, kanonika krokowskiego, Dziejów polskich ksiąg dwanaście" - wersja łacińska i tłumaczenie na język polski, wydania z XIX wieku, za Google Books 

ten przekaz spopularyzował Adam Naruszewicz w tomie "Historya narodu polskiego", wydanie z XIX wieku, za Google Books

Muzeum Bitwy Legnickiej w Legnickim Polu

Psałterz floriański 
Kolejny niezwykły dokument to dzieło z końca XIV wieku. Nazywany też bywa Psałterzem Jadwigi. Są to biblijne psalmy. Bezcenny zabytek średniowiecznego piśmiennictwa i iluminatorstwa. Dzieło jest spisane w 3 językach: łacinie, niemieckim i polskim. Zdaniem niektórych badaczy I część psałterza została spisana w skryptorium klasztoru kanoników regularnych w Kłodzku, najprawdopodobniej przed 1399 rokiem (m.in. za: „Psałterz Floriański a tak zwana karta Medycka”). Kolejne zostały uzupełnione już w Krakowie (gdzie w 1405 roku zostali sprowadzeni kłodzcy kanonicy). Sprawą psałterza, jak i jego kłodzkiej genezy zajmowali się m.in. Stanisław Rospond, językoznawca, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, a także Ludwik Bernacki, przedwojenny dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Psałterz floriański uznawany jest za najstarszą, najważniejszą realizację staropolskiego przekładu Księgi Psalmów. Jest to też niewątpliwie jeden z najcenniejszych zabytków języka polskiego w średniowieczu.

wystawa w Muzeum Ziemi Kłodzkiej w Kłodzku 

karta Psałterza Floriańskiego, digitalizacja, wolne media, wikimedia.org

Biblia królowej Zofii
Biblia królowej Zofii, tak zwana Biblia szarospotacka, to najstarsza zachowana próba przetłumaczenia Starego Testamentu na język polski. Powstała na zamówienie Zofii, czwartej żony Władysława Jagiełły w 1455 roku. Zabytek ten został już przed wiekami podzielony na fragmenty. Duża część Biblii została najprawdopodobniej zniszczona podczas II wojny światowej (zachowały się przedruki). Zachowane oryginalne fragmenty tego zabytku związane są z Wrocławiem! Odkrył je w I połowie XIX wieku August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, poeta (autor hymnu Niemiec) związany z Wrocławiem (kustosz biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego i profesor języka i literatury niemieckiej na tej uczelni). Fragmenty cennej Biblii znajdowały się w okładkach książek z początku XVII wieku, które pochodziły z biblioteki wrocławskiego kościoła świętej Doroty (za „Biblia królowej Zofii — od rękopisu do formy cyfrowej”). Obecnie te cenne dokumenty są przechowywane w praskim Muzeum Narodowym (otrzymał je od wrocławskiego bibliotekarza słynny czeski wykładowca slawistyki Václav Hanka). O znalezisku Hoffmanna informują m.in. źródła polskie i niemieckie z XIX i XX wieku.

wzmianka o wrocławskim odkryciu: Karol Libelt: "Psałterz floryański i Biblia królowej Zofii: Dwa najdawniejsze pomniki piśmienne starożytnej polszczyzny", w: Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, 1871

„Biblia królowej Zofii”, Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, skan, wolne media, wikimedia.org 

Władysław Nehring (prof. Uniwersytetu Wrocławskiego w XIX wieku), "Altpolnische Sprachdenkmäler" - wzmianka o odkryciu Hoffmanna

"Biblia Królowéj Zofii, żony Jagiełły, z kodexu szaroszpatackiego", opracowanie:  prof. Antoni Małecki, 1871, Ossolineum -  wzmianka o karcie z Wrocławia, za Google Books 

Wrocławska drukarnia i modlitwy 

Kasper Elyan z Głogowa to pionier drukarstwa związanego z Śląskiem i językiem polskim.  W 1475 roku założył Drukarnię Świętokrzyską we Wrocławiu. Tego samego roku, 20 lat po tym, jak Gutenberg wydrukował Biblię, spod prasy Elyana we Wrocławiu wyszły pierwsze druki religijne (łacińskie zbiory statutów synodalnych diecezji wrocławskiej. 

upamiętnienie drukarni Elyana we Wrocławiu 

To dokumenty dokładnie z 9 października 1475 - za: "Książka drukowana XV-XVIII wieku: zarys historyczny"). Znalazły się tam teksty niemieckich i polskich modlitw: „Otcze nasz”, „Zdrowa Maryja”, „Wierzę w Boga” - w ogóle pierwsze w dziejach druki w języku polskim. Językoznawcy podkreślają (za: „Chrestomatia staropolska”), że nie jest to przykład czystej polszczyzny. Tekst wykazuje pod wieloma względami silne wpływy czeskie. Jest to jednak niezwykle ważny zabytek językowy polszczyzny.

przedruk modlitw z wydania Elyana z XV wieku, ilustracja z "Encyklopedii staropolskiej" Zygmunta Glogera, wolne media, wikimedia.org

Druki polskie z XVIII i XIX wieku 

Warto również wspomnieć, że w czasach Habsburgów i Prus na Dolnym Śląsku język polski był nadal obecny. Na przykład we Wrocławiu oficyna uniwersytecka, a także drukarnia Kornów wydawały rozmaite publikacje w języku polskim, w tym modlitwy, ale i literaturę oraz poradniki i przewodniki różnego typu. We Wrocławiu swoje dzieła wydawali m.in. polscy poeci, jak Zygmunt Krasiński. Ukazały się także wydania dzieł Mickiewicza czy Kochanowskiego. Dodatkowo interesujące są polskojęzyczne przewodniki po Karkonoszach z XIX wieku, także wydane we Wrocławiu. Na kartach tych ksiąg miasto podpisane jest Wrocław, a nie Breslau. 

edykt dotyczący ochrony środowiska (!) po polsku, z 1743 roku z Wrocławia, wolne media 

polskie druki, "Imprimatur. Drukarnia akademicka we Wrocławiu 1726-1804" - wystawa w Sali pod Filarem (dawnej drukarni) w gmachu Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego

kolęda "Bóg się rodzi", "Dzieła" Karpińskiego we wrocławskim wydaniu z 1826 roku, domena publiczna, POLONA

karty tytułowe wybranych polskojęzycznych druków z Wrocławia z XVIII i XIX wieku, wydanych w oficynie Kornów, za: POLONA 

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego (Międzynarodowy Dzień Dziedzictwa Językowego) to coroczne święto obchodzone 21 lutego, ustanowione przez UNESCO w 1999 roku.

W 2020 roku przypadła ważna data związana z językiem polskim i dziedzictwem językowym. 750 lat temu zostało zapisane pierwsze zachowane zdanie w języku polskim.

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

***