Śląski romantyk był nie tylko płodnym twórcą, którego wiersze stanowią wspaniały przykład niemieckojęzycznego kunsztu literatury XIX-wieku. Swoją nastrojową liryką pisarz natchnął wielu mistrzów świata dźwięków do napisania pieśni! Po poezję Eichendorffa sięgali prawdziwi geniusze od romantyzmu po czasy nam najbliższe! Sale koncertowe świata bardzo często wypełniają wyśpiewywane frazy, które wyszły spod pióra śląskiego literata.
Eichendorff związany był m.in. z Wrocławiem i Nysą.
Liryczne utwory mistrza pióra doczekały się setek opracowań muzycznych. Wiele z nich należy do kanonu repertuarów wielkich interpretatorów literatury pieśniarskiej. Postanowiłem w jednym artykule zebrać kilka perełek, które swoje teksty zawdzięczają śląskiemu poecie.
Joseph Karl Benedikt Freiherr von Eichendorff urodził się 10 marca 1788 w Łubowicach (dziś w powiecie raciborskim), a zmarł 26 listopada 1857 w Nysie, gdzie zachował się jego grób. Eichendorff był poetą wysoko cenionym, tłumaczonym na inne języki, w tym polski, i do dziś jest chętnie czytany. W 1801 roku Józef, wraz ze swym o dwa lata starszym bratem Wilhelmem, został wysłany do katolickiego gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu. Tam uczył się i uzyskał maturę. Między rokiem 1855 a 1857 mieszkał i pisał w Nysie. Spędzał też czas w sudeckim zamku Javorniku (historycznie Dolny Śląsk) na dworze Heinricha Förstera, biskupa wrocławskiego. Pomnik Eichendorffa znajduje się m.in. w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Do słów Eichendorffa muzykę napisało wielu znamienitych kompozytorów od Schumanna, Brahmsa i Mendelssohna po Pendereckiego.
Romantyczne zmierzchanie
(Strauss/Mahler- Gottwald/Hindemith)
Z lat 1831–1836 pochodzi szczególnie ukochany przez muzyków wiersz śląskiego pisarza. Chodzi o „Im Abendrot” („Wir sind durch Not und Freude”)/ (O zmierzchu), przedostatni wiersz ze zbioru „Frühling und Liebe”, 4. części tomu „Gedichte” („Wiosna i miłość”, w tomie poezji opublikowanych w 1841 roku). Na dwóch pięknych przykładach chciałbym pokazać muzyczne opracowanie tego utworu. Wiersz jest refleksyjny, wysnuwający paralelę między górską wędrówką zakończoną pięknym zmierzchem a ludzkim życiem.
„Oh, cisza błoga!
W dali wnet zmierzchanie,
zmęczyła nas ta droga -
czyż to już umieranie?”(ostatnia strofa wiersza- tłumaczenie własne autora bloga)
6 maja 1948 roku Richard Strauss ukończył pieśń "Im Abendrot", która zamyka cykl "Czterech ostatnich pieśni". Ich premiera, 22 maja 1950 roku, była pośmiertna – Strauss umarł zanim wykonano jego wybitne dzieło. Prawykonaniem dyrygował wielki kapelmistrz, Wilhelm Furtwängler, uczeń Conrada Ansorge, kompozytora z Lubawki. Słowa Eichendorffa śpiewała Kirsten Flagstad, wybitna skandynawska sopranistka. Kiedy Strauss pisał pieśń, mijało 160 lat od urodzin liryka. Warto dodać, że kompozytor wielokrotnie gościł na Dolnym Śląsku i przyjaźnił się z Dolnoślązakami.
Ten sam tekst wykorzystał też Clytus Gottwald, kompozytor urodzony w Szczawnie-Zdroju, wybitny popularyzator muzyki współczesnej. Muzyk, związany z twórczością chóralną, wziął na swój warsztat Adagietto z V Symfonii Gustava Mahlera, które to pojawia się jako ścieżka dźwiękowa w “Śmierci w Wenecji” Viscontiego z 1971 roku. Gottwald dokonał opracowania tego orkiestrowego dzieła na chór, śpiewający pieśń Eichendorffa. Dzieło śpiewane jest na całym świecie i doczekało się nagrań.
Mahler: Im Abendrot. Vokaltranskription von Clytus Gottwald (YouTube)
Warto również zwrócić uwagę na pieśń „Der Abend” Paula Hindemitha. Jest częścią cyklu „Die Serenaden” („Kleine Kantate nach romantischen Texten für Sopran, Oboe, Bratsche und Violoncello”) z 1924 roku. Premiera cyklu odbyła się 30 października 1924 roku w Frankfurcie. „Der Abend” to szósta z dziewięciu pieśni z cyklu „Die Serenaden”. Hindermith był kompozytorem, teoretykiem muzyki, dyrygentem, altowiolistą. Początkowo zaliczał się do czołówki kompozytorów awangardowych I połowy XX wieku. Jego twórczość wielokrotnie szokowała formą i treścią. Warto wspomnieć, że jego ojciec - Robert Rudolf Emil Hindemith był z pochodzenia Dolnoślązakiem. Urodził się i mieszkał w Naumburg am Queis, czyli w Nowogrodźcu koło Bolesławca. Tam też młody Paul w latach 1899-1902 spędzał szczęśliwe lata dzieciństwa pod opieką dziadka, Carla Wilhelma Paula Hindemitha (1835–1901), związanego z Nowogrodźcem.
Hindemith: Die serenaden, Op. 35: No. 5. Der Abend (YouTube)
Eichendorff: „Der Abend” - tekst wiersza, wydanie poezji Eichendorffa (Google Books)
Tajemnice nocy
(Penderecki/Wolf)
Z kolei Krzysztof Penderecki wykorzystał wiersz „Nachts” (ten sam wiersz był bazą dla pieśni kilku innych muzyków z XIX i XX wieku). Pieśń skomponowana do słów śląskiego liryka stanowi 1. część VIII symfonii Pendereckiego, która nosi podtytuł "Lieder der Vergänglichkeit". Premiera dzieła odbyła się 26 czerwca 2005 roku. Kompozytor miał śląskie korzenie. Jego pradziadkiem od strony matki był Johann Berger (Jan Berger), który był Niemcem i przyszedł na świat we Wrocławiu (za: "Krzysztof Penderecki: His Life and Work") w 1810 roku.
Penderecki: Symphony No. 8, Nachts (YouTube)
Po pieśń „Nachtzauber” sięgnął Hugo Wolf, austriacki kompozytor pochodzenia słoweńskiego żyjący w latach 1860 – 1903. Wolf komponował głównie pieśni – napisał ich około 300, m.in. do słów Josepha Eichendorffa i Goethego.
Wolf: Eichendorff Lieder: 8. Nachtzauber (YouTube)
Eichendorff: Nachtzauber - tekst pieśni, wydanie poezji Eichendorffa (Google Books)
Nieszczęśliwa miłość
(Brahms/Nietzsche)
Brzeźnica to śląska wieś, która w latach 1939 – 1945 nazywała się Eichendorffmūhl (1938-1945) - młyn Eichendorffa. Znajduje się tam zabytkowy młyn wodny, związany z życiem i twórczością mistrza liryki. Nieszczęśliwie zakochany pisarz upamiętnił ten obiekt w swoim wierszu „Das zerbrochene Ringlein” (Złamany pierścionek). Poemat składający się z 5 strof został opublikowany w 1813 roku. Opowiada o uczuciach podmiotu lirycznego, który został zdradzony przez ukochaną. W tle pojawia się motyw koła młyńskiego. Utwór szybko spodobał się muzykom. W 1863 roku, 6 lat po śmierci Eichendorffa, po ten tekst sięgnął Fryderyk Nietzsche! Urodzony w 1844 roku, początkujący myśliciel, miał wówczas 18 lat. Młody filozof napisał ciekawą kompozycję, rodzaj melodramatu na głos recytujący i fortepian. Utwór jest do dziś wykonywany. Został nagrany przez prawdziwych mistrzów wokalu oraz bywa prezentowany na koncertach.
Nietzsche: Das zerbrochene Ringlein (YouTube)
Eichendorff: „Das zerbrochene Ringlein” - tekst wiersza, wydanie poezji Eichendorffa (Google Books)
Pieśń „Der Gärtner” (Ogrodnik) jest w swojej poetyce zbliżona do klimatu wspominanej wyżej pieśni „Im Abendrot” (O zmierzchu). W obu utworach poeta wychodzi od wędrówki, opisu majestatu i piękna przyrody, by przejść do łagodnie wprowadzonego motywu przemijania i śmierci. Dwie pierwsze strofy wiersza „Der Gärtner” wypełniają góry, doliny, ogród, girlandy kwiatów. W „Im Abendrot” mamy góry, doliny, skowronki. „Zgrzyty” pojawiają się w trzeciej strofie obu wierszy. W „Ogrodniku” to niemożność wręczenie kwiatów ukochanej (niespełniona miłość). W „Zmierzchaniu” pojawia się strach przed zagubieniem w ogarniającej świat samotności. Czwarte strofy przynoszą wątki mocno egzystencjalne. „Der Gärtner” kończy się słowem „Grab” (grób) – metaforą kopania grobu. W „Im Abendrot” ostatnim słowem jest „Tod” (śmierć) – i metafora zmęczenia po wędrówce oraz zmierzchu jako umierania. Wiersz „Der Gärtner” w romantyczny sposób przedstawia nieszczęśliwie zakochanego ogrodnika. Z początku wydaje się on być zachwycony i podekscytowany. Gdziekolwiek spojrzy, gdziekolwiek pójdzie – tam widzi piękną kobietę. Podmiot liryczny zwierza się, że znajduje wiele wspaniałych kwiatów w swoim ogrodzie. Komponuje je w piękne bukiety i girlandy, które skrywają tysiące jego myśli. Niestety ogrodnik nie może wyznać swojej wybrance uczuć – jest ona dla niego niedostępna. Pociesza się nadzieją, że wobec wszystkich przeszkód jego miłość jest szczera i wieczna. Ostatnia strofa jest bardzo depresyjna. Podmiot liryczny choć zrozpaczony miłosnym zawodem, pozoruje szczęśliwe życie, pracuje i żyje tak, jakby nie było problemu, nawet śpiewa – wie jednak, że jego serce pęka, a praca w ogrodzie coraz bardziej przypomina kopanie własnego grobu. Wiersz Eichendorffa napisany jest w kunsztownej formie kwintylli – każda strofa liczy 5 krótkich wersów z układem rymów ABAAB. Muzykę do tej pieśni napisał Johannes Brahms, który również wybrał bardzo ciekawą formę. Pieśń jest wykonywana przez chór żeński z akompaniamentem harfy i dwóch rogów (harfa jest ucieleśnieniem poetyckości, rogi z kolei wprowadzają klimat tajemniczości, sentymentu i mistyki). Brahms umieścił tę pieśń w cyklu „Vier Gesänge für Frauenchor mit zwei Hörner und Harfe”. Kompozytorowi w 1879 roku, na wniosek prof. Wilhelma Diltheya, senat Uniwersytetu Wrocławskiego nadał honorowy tytuł doktorski. Brahms odwdzięczył się i napisał dla uczelni „Uwerturę akademicką” op. 80. Prawykonanie dzieła odbyło się 4 stycznia 1881 roku we Wrocławskim Domu Koncertowym.
Brahms: Four Songs, Op. 17: III. Der Gärtner (YouTube)
Eichendorff: Der Gärtner - tekst wiersza, wydanie poezji Eichendorffa (Google Books)
Człowiek i przyroda
(rodzeństwo Felix i Fanny Mendelssohn)
Pieśni do słów Eichendorffa napisał też Felix Mendelssohn Bartholdy. Kompozytor urodził się 3 lutego 1809 roku w Hamburgu, a zmarł 4 listopada 1847 w Lipsku. Mendelssohn Bartholdy przeznaczył 300 gouldenów zarobionych podczas charytatywnego koncertu na pomoc dla poszkodowanych powodzian z Śląska i Ziemi Kłodzkiej. Z tym regionem związana była jego rodzina. Jego wuj Nathan prowadził biznes - hutę w Dusznikach-Zdroju oraz w Kłodzku. Młody Felix był w odwiedzinach u wuja w 1823 roku. W 150. rocznicę śmierci kompozytora w ścianę budynku w uzdrowisku, w którym przebywał, wmurowano tablicę pamiątkową. Deptak Dusznik zdobi też posąg – źródło Felix, upamiętniające nastoletniego mistrza. Jedną z pieśni Mendelssohna do słów Eichendorffa jest „Der frohe Wandersmann”.
Felix Mendelssohn Bartholdy, 4 Lieder, Op. 75: No. 1, Der frohe Wandersmann (YouTube)
Eichendorff: Der frohe Wandersmann - tekst wiersza, wydanie poezji Eichendorffa (Google Books)
Siostra Feliksa, Fanny Mendelssohn-Hensel, skomponowała natomiast pieśń „Bergeslust” według jednego z wierszy Eichendorffa. Jej pieśń zaczyna się od 4. Strofy wiersza „Reiselied” od słów "O Lust vom Berg zu schauen".
Fanny Mendelssohn: 5 Lieder, Op. 10: No. 5. Bergelust (YouTube)
Polecam również inne posty oznaczone tagami:
#Brahms, #Mendelssohn, #Nietzsche
#Strauss
niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic
****
Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa.
Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz