Bach, św. Mateusz i dziadek stryjeczny księżnej z Książa (pasyjne zdjęcia i kilka słów o muzycznej parodii, która nie była śmieszna)

W 2019 roku mija 190 lat od romantycznego wskrzeszenia sławy Bacha, co określa się mianem pośmiertnego renesansu tego kompozytora. Zaczęło się od zagrania Pasji według św. Mateusza. Według części historyków miała ona premierę 100 lat przed tym, jak zagrał ją romantyk Mendelssohn. Kiedy Bach szykował do wykonania dzieło sakralne, odbył się pogrzeb przyjaciela i mecenasa wielkiego barokowego kompozytora.

Książę Leopold, dla którego ostatnią muzykę napisał Jan Sebastian, był dziadkiem stryjecznym (prastryjem) księżnej Anny Emilii z Książa. To jej imię nosi wieża w Szczawnie-Zdroju i to za jej sprawą panowie na zamku w Wałbrzychu byli też od XIX wieku dziedzicami dóbr pszczyńskich. Bach wykorzystał słowa tego samego poety i tę samą muzykę w swoich utworach związanych z Wielkim Piątkiem oraz żałobą po księciu Leopoldzie!

Zjawisko, o którym mowa w związku z Bachem, to parodia. Termin ten nie oznaczał jednak tego, co dziś. Parodia w myśl barokowej metody komponowania była po prostu rodzajem autoplagiatu. Kompozytorzy wielokrotnie używali tej samej linii melodycznej. Dobra kompozycja, zwykle przeznaczona do jednorazowego wykonania, nie musiała się marnować. Pracował tak i Vivaldi, i Bach.

ukrzyżowanie na fasadzie bazyliki w Krzeszowie i stacja kalwarii

w Krzeszowie - scena męki Chrystusa

W tym wpisie o drugiej kompletnej zachowanej Pasji Jana Sebastiana Bacha. O wersji według św. Jana (i jej związkach z Dolnoślązakami) pisałem w poście:
Bachowska wizja męki Chrystusa (+ pasyjna sztuka Śląska i Czech)

grupa ukrzyżowania w Bartnicy u stóp Gór Kamiennych

Przypomnę, że omawianą kompozycję - Matthäus-Passion BWV 244 – Bach pisał, podobnie jak kilka lat starszą Pasję Janową, podczas ostatniego etapu życia w Lipsku, gdzie otrzymał stanowisko kantora przy kościele i szkole św. Tomasza. Właśnie tam zabrzmiał opisywany utwór. Warto podkreślić, że bezpośrednim przełożonym Bacha w pierwszym roku pracy w Lipsku był Dolnoślązak, prof. Christian Ludovici, orientalista i teolog z Kamiennej Góry (struktura zatrudnienia w szkole w czasach Bacha m.in. za źródłem "Rethinking J.S. Bach's The Art of Fugue"). W kościele św. Tomasza premierę miały liczne kompozycje Bacha. Tam też został ostatecznie pochowany. Przed świątynią znajduje się pomnik kompozytora, a w okolicy również Archiwum i Muzeum Bachowskie w Lipsku.

Kościół św. Tomasza w Lipsku (widok na świątynię i wnętrza), grób i pomnik Bacha

Właśnie w tym mieście również pracował i zmarł romantyczny geniusz i propagator muzyki dawnej, Felix Mendelssoh, który jako 20-latek (!) przyczynił się do ponownej chwały Bacha. On w 1829 roku pokierował pierwszym po śmieci autora wykonaniem Pasji św. Mateusza. Od tego momentu nastąpił tzw. renesans muzyki Bacha. Powróciła ona do sal koncertowych i repertuarów filharmonii. Było to też pierwsze wykonanie Pasji poza Lipskiem. Zdaniem historyków zabrzmiała ona pierwszy raz 100 lat przed jej romantycznym wznowieniem.

Johann Theodor Mosewius: Johann Sebastian Bach's Matthäus-Passion: musikalisch-aesthetisch dargestellt (Google Books)

Warto też dodać, że w wydarzeniu w Berlinie uczestniczył Johann Theodor Mosewius, wrocławski naukowiec i dyrektor muzyczny Uniwersytetu Wrocławskiego. Dzięki jego staraniom Pasja Bacha została wykonana w stolicy Dolnego Śląska już w 1830 roku. Johann Theodor Mosewius napisał też książkę na temat dzieła Bacha.

Krzyż na Górze Krzyżowej w Strzegomiu - upamiętnia bitwę, do której doszło za życia Bacha

Bach w swojej Pasji wykorzystał tekst Ewangelisty oraz niemieckie chorały. Podobnie jak w Pasji Janowej wybór padł na liryków, którzy pisali pobożne luterańskie pieśni. Autorem słów wybranych przez Bacha był np. Johann Heermann z Rudnej koło Lubina, urodzony 100 lat przed Bachem.
Słowa arii napisał popularny Picander, czyli Christian Friedrich Henrici, autor wielu wierszy, do których muzykę skomponował Bach.

krzyż w skansenie w Pstrążnej

W czasie pracy Bacha w Lipsku doszło do tragedii w jego poprzednim miejscu pracy. Jego patron i były pracodawca, z którym pozostawał w serdecznym kontakcie, Leopold, książę Anhalt-Köthen, zmarł na ospę wraz z swoimi dziećmi. Władzę po nim przejął jego brat, August Ludwik. Jego żoną była Emilia von Promnitz, z śląskiego rodu, który miał w sobie piastowską krew. Właśnie dzięki niej najmłodszy syn pary - Friedrich Erdmann - został księciem Anhalt-Köthen-Pless. Jego córką była z kolei Anna Emilie von Anhalt-Köthen-Pleß. Urodziła się już 20 lat po śmierci Bacha - kiedy twórczość mistrza została w zasadzie zapomniana (jej czasy na Książu to m.in. moment odwiedzin J.Q.Adamsa czy też budowa Starego Książa). Rok przed jej śmiercią (zmarła w Książu w 1830) muzyka kompozytora została ożywiona w Berlinie. Właśnie wówczas zabrzmiały te same nuty, które Bach napisał na pogrzeb jej dziadka stryjecznego z Köthen.

Leopold - patron Bacha, prastryj księżnej Anny z Książa

Oda żałobna Klagt, Kinder, klagt es aller Welt, BWV 244a miała swoją premierę w 1729 roku. Oryginalna muzyka zaginęła. Wiadomo jednak, że Bach wykorzystał te same nuty w innych kompozycjach. Takiemu zabiegowi (parodii) sprzyjała inna okoliczność. Autorem tekstu arii w Pasji i w kantacie był wspominany Picander. Bachowi z łatwością więc przyszło przenieść dźwięki muzyki pisanej z powodu śmierci Chrystusa na utwór z powodu śmieci jego książęcego przyjaciela. Muzykologom udało się na tej podstawie odtworzyć zaginioną kompozycję, z której przetrwała liryka wydana oddzielnie.

Zamek Książ w Wałbrzychu i wieża Anny w Szczawnie-Zdroju,

miejsca związane z księżną Anną, która była krewną patrona Bacha

Jednym z przykładów takiej parodii jest aria sopranowa „Aus Liebe will mein Heiland sterben“ z Pasji oraz aria z kantaty „Mit Freude sei die Welt verlassen“ (podczas premiery najprawdopodobniej śpiewała ją żona kompozytora). Jest ona dość specyficzna, ponieważ głosowi towarzyszą jedynie instrumenty dęte, brak jest obecnych w innych ariach smyczków i harmonicznego basu. Może to symbolicznie wyrażać psychologiczne poczucie braku, pustki, poczucia zagubienia, braku oparcia i żałoby. Muzyka jest identyczna, różnią się tylko słowa, które napisał jednak ten sam autor.

Bach - St. Matthew's Passion: "Aus Liebe will mein Heiland sterben" - Sabine Devieilhe (YouTube)

Bach - Mit Freude sei die Welt verlassen (YouTube)

Pasja według św. Mateusza uchodzi za szczególnie ważną kompozycję Bacha. Uważana jest za dojrzałą i spójną. Zawiera wiele ciekawych muzycznych fragmentów. Szczególnie popularny jest chór zamykający cały utwór - Wir setzen uns mit Tränen nieder.