10 kompozytorów od baroku do romantyzmu i Boże Narodzenie w ich twórczości (+ związki autorów z Dolnym Śląskiem) (wybór)

Co ma wspólnego wnuczka fundatora Uniwersytetu Wrocławskiego z bachowskim Bożym Narodzeniem? Ile z Dolnoślązaka miał w sobie autor „Mesjasza”? Która kolęda pobrzmiewa w kompozycji genialnego kuracjusza z Dusznik-Zdroju? Do tego świąteczna kołysanka honorowego doktora wrocławskiej uczelni, święta w twórczości gości pałacu w Lwówku Śląskim i kilka innych smaczków.

Najpiękniejsze święta w roku to wdzięczny temat dla artystów. Do Bożego Narodzenia nawiązują pisarze (na blogu jest już tekst o „Dziadku do Orzechów”) czy malarze i inni artyści plastycy (na ten temat również na blogu). Także muzycy od wieków piszą dzieła inspirowane grudniowym świętem. To nie tylko kolędy, ale i rozmaite kompozycje na głos, orkiestrę czy instrumenty solo. Bożonarodzeniowe dzieła znajdziemy w twórczości mistrzów baroku, z Bachem i Haendlem na czele, ale też i romantyków, od Chopina przez Mendelssohna po Straussa. W moim wpisie bożonarodzeniowe dzieła, a także te kompozycje, które szczególnie popularne są w tym okresie, napisane przez wielkich muzyków w różny sposób związanych z Dolnym Śląskiem i z Dolnoślązakami.

Bożonarodzeniowa muzyka to nieodłączny element kultury związany z grudniem i początkiem stycznia. Typowo sakralne kompozycje, śpiewane w świątyniach, ale i w domach, idą w parze z przebojami świeckimi, które nawiązują do tradycji Bożego Narodzenia. Świąteczne przeboje stanowią niewątpliwie niezwykle ważną, ale i bogatą kategorię muzyki. Zapraszam do mojego subiektywnego wyboru (mniej lub bardziej popularnych) kompozycji 10 ciekawych, uznanych kompozytorów żyjących między XVII a XX wiekiem. To twórcy w różny sposób związani z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami: tacy, który gościli w regionie, związani byli z mieszkańcami tych terenów rodzinnie lub zawodowo. Ciekawostki i muzyczne przykłady uzupełniają ilustracje śląskich zabytków związanych z Bożym Narodzeniem.

mural Festiwalu Bachowskiego w Świdnicy

muzykujący anioł, malowidło, gmach główny Uniwersytetu Wrocławskiego

muzykujące anioły, wystawa w Muzeum Narodowym we Wrocławiu

muzykujący anioł, bazylika w Krzeszowie

muzykujące anioły, dom Hauptmanna w Jagniątkowie

BAROK
Esaias Reusner - „In dulci jubilo” (+ Clytus Gottwald)

Esaias Reusner der Jüngere (Esaias Reusner Młodszy) urodził się 29 kwietnia 1636 roku w Lwówku Śląskim (Löwenberg), a zmarł 1 (11) maja 1679 roku w Berlinie. Uchodził za złote dziecko. Kształcił się pod kierunkiem ojca, Esaiasa Reusnera Starszego. Po śmierci ojca rodzina zamieszkała we Wrocławiu. W źródłach znajdujemy informację, że służył na wrocławskim dworze księżnej Radziwiłł. Związany był też z dworami w Oleśnicy i Brzegu (u książąt z ostatniej linii Piastów). Następnie przebywał w wielu miastach począwszy od Wiednia, przez Lipsk po Berlin. Uchodził za wirtuoza lutni. Pisał i wydawał kompozycje na ten instrument. Uważa się go za pierwszego znaczącego kompozytora niemieckiego piszącego na ten instrument strunowy. Jego następcą w tej kategorii był Silvius Leopold Weiss, przyjaciel Bacha.

Reusner,wolne media, wikimedia.org

„In dulci jubilo” - to niemiecka świąteczna pieśń napisana po łacinie i niemiecku (makaronizm). Pochodzi z XIV wieku i jest uważana za jedną z najstarszych kolęd do dziś wykonywanych. Wielu kompozytorów opracowało ten utwór. Autorem jednej z wersji jest właśnie Reusner. Aranżacja dolnośląskiego mistrza jest wykonywana nagrywana przez współczesnych muzyków. Warto też dodać, że wspominany już na blogu (TUTAJ) kompozytor i historyk muzyki, Clytus Gottwald z Szczawna-Zdroju, jest autorem publikacji „In dulci jubilo": Morphogenese eines Weihnachtsliedes”.

Reusner - In dulci jubilo (YouTube)

Heinrich Schütz - „Historia der Geburt Christi”
Heinrich Schütz urodził się 100 lat przed Janem Sebastianem Bachem i nazywany jest najbardziej wpływowym niemieckim muzykiem przed słynnym kantorem z Lipska. Ten kompozytor z Saksonii gościł na Dolnym Śląsku i razem z Dolnoślązakiem stworzył przełomowe dzieło w historii muzyki.

We Wrocławiu w listopadzie 1621 roku odbył się hołd majątków śląskich składany cesarzowi Ferdynandowi II (jego pradziadkiem był król Kazimierz IV Jagiellończyk) (lata 1621-1740 to okres panowania Habsburgów na Śląsku). Na tę okazję Schütz skomponował specjalny utwór.

Oratorium Marianum, Uniwersytet Wrocławski

Prawdopodobnie Schütz z orkiestrą dworską z Drezna wykonał też swoją kompozycję pod tytułem „Teutoniam dudum belli atra pericla molestant”. Kolejną ciekawostką jest opera "Dafne" -pierwsze niemieckie dzieło tego typu - wspólna praca Schütza oraz Martina Opitza, wybitnego poety, który urodził się 23 grudnia 1597 roku w Bolesławcu. Więcej na ten temat TUTAJ.

„Historia der Geburt Christi” to oratorium na Boże Narodzenie, perła baroku z XVII wieku. Premiera dzieła miała miejsce w Dreźnie w 1660 roku.

Heinrich Schütz - Weihnachtshistorie - fragment, recytatyw i chór "Lasset uns nun gehen gen Bethlehem" (YouTube)

Georg Friedrich Haendel - „The Messiah” + kolędy

Georg Friedrich Händel urodził się 23 lutego (lub 5 marca – według kalendarza gregoriańskiego) 1685 roku w Halle. Kilka tygodni później na świat przyszedł Bach. Zmarł 14 kwietnia 1759 roku w Londynie. Słynny kompozytor, autor „Mesjasza” i „Juliusza Cezara”, miał w sobie dolnośląską krew! Wiele biografii (źródła w artykule na ten temat na blogu TUTAJ) podaje, że dziadkowie ze strony ojca i matki kompozytora mieli śląskie i czeskie pochodzenie! Opuścili rodzinne strony z powodu złych nastrojów politycznych i wyznaniowych i wreszcie wojen religijnych (wojna trzydziestoletnia).Wiadomo, że Valentin Händel, kowal i kotlarz, urodził się we Wrocławiu.

kaplica w Bardzie

Jednym z najbardziej znanych dzieł mistrza dojrzałego baroku jest oratorium „Mesjasz” o życiu Chrystusa od narodzin do zmartwychwstania. To zarazem jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł muzyki poważnej. Poza słynnym „Alleluja” kompozycja z 1742 roku zawiera ponad 50 części! Łącznie trwa około 2,5 godziny. Z Bożym Narodzeniem wiążą się takie arie czy chóry, jak: „For unto us a Child is born”, „Glory to God in the highest”, „Rejoice greatly, O daughter of Zion” a także pastoralna symfonia „Pifa”.

bożonarodzeniowe fragmenty "Mesjasza" (YouTube)

Ponadto muzyka Haendla znana jest w kilku popularnych kolędach. „Joy to the World” to niezwykle popularna w Ameryce Północnej pieśń bożonarodzeniowa. Muzyka została zapożyczona z „Mesjasza” z chóru „Lift up your heads”. Kolejna popularna w USA kolęda to „While shepherds watched their flocks”. Muzyka do niej pochodzi z opery “Siroe”. Natomiast "Tochter Zion, freue dich" to adwentowa pieśń śpiewana w Niemczech. Muzyka została zapożyczona z oratoriów Haendla “Joshua” i “Juda Machabeusz”.

„Joy to the World” (YouTube)

Jan Sebastian Bach - „Weihnachtsoratorium” (BWV 248) + preludium chorałowe BWV 729

O związkach Jana Sebastiana Bacha z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami pisałem na blogu sporo (TUTAJ) i w 2018 roku z okazji 333. rocznicy urodzin kompozytora poprowadziłem prelekcję na ten temat (TUTAJ). Przypomnę, że słynny barokowy mistrz miał pracodawcę, uczniów, współpracowników i powinowatych pochodzących z Dolnego Śląska.

pomnik Bacha w Lipsku

Pomostem łączącym Dolny Śląsk i świąteczną kompozycję Bacha jest... Maria Józefa Habsburżanka, ostatnia królowa Polski. Portrety jej rodziców wisiały w kamiennogórskim byłym kościele ewangelickim, obecnie pw. Matki Bożej Różańcowej. Kościół ten powstał jako jeden z 6. śląskich Kościołów Łaski, na budowę których zgodził się cesarz Józef I, ojciec Marii Józefy. Z kolei dziadek władczyni od strony ojca również zapisał się w historii Śląska. Był nim Leopold I Habsburg, fundator Uniwersytetu Wrocławskiego. Na pamiątkę władcy najbardziej reprezentacyjna sala tej uczelni nazywa się Aula Leopoldina. Aula, jedna z najwspanialszych barokowych sal Europy, została ukończona 2 lata przed koronowaniem wnuczki fundatora na królową Polski.

Aula Leopoldina we Wrocławiu

Laska Łaski, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze

królowa Maria Józefa, Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu

W 1734 roku, w styczniu, odbyła się w katedrze na Wawelu koronacja Augusta i Marii Józefy na władców Polski. Miesiąc wcześniej Jan Sebastian Bach napisał kantatę na urodziny władczyni. Utwór pod tytułem „Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten!” (BWV 214) swoją premierę miał 8 grudnia 1733 roku w Lipsku. Co ciekawe część muzyki z kantaty dla polskiej królowej Bach wykorzystał rok później na inne grudniowe święto... Boże Narodzenie! Otwiera go chór „Jauchzet, frohlocket, auf, preiset die Tage” z muzyką identyczną, jak w kantacie dla Marii Józefy.

Bach, „Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten!” (BWV 214) (YouTube)

Bach, Oratorium Bożonarodzeniowe „Jauchzet, frohlocket, auf, preiset die Tage” (YouTube)

Ponadto preludium chorałowe BWV 729 na organy zawiera melodię z znanej nam już z wersji Reusnera kolędy „In dulci jubilo”.

Bach, preludium BWV 729 (YouTube)

ROMANTYZM

Fryderyk Chopin - Scherzo h-moll op. 20

Historycy wyliczają (co najmniej) cztery odwiedziny młodego Fryderyka Chopina we Wrocławiu. Miasto nad Odrą było związane z jego mistrzem, prof. Elsnerem. Według zapisków jedna z takich wizyt miała być właśnie sprowokowana przez nauczyciela słynnego polskiego pianisty i romantycznego kompozytora. Chopin jednak polubił Wrocław i do niego jeszcze wracał (1826-1830). Stolica Dolnego Śląska znalazła się na jego trasie między innymi z powodu przejazdu do kurortu Duszniki-Zdrój, gdzie muzyk korzystał z dobroczynnego wpływu tamtejszych wód (pamiątką po tym jest festiwal). We Wrocławiu Fryderyk Chopin odwiedził ważne miejsca związane z muzyką. Między innymi teatr miejski, w którym wcześniej pracował Weber (słynny romantyk już wtedy nie żył, zmarł w 1826), ale też katedrę na Ostrowie Tumskim oraz kościół św. Elżbiety. Młody muzyk dał się też namówić na publiczny koncert w stolicy Dolnego Śląska. Wrocław może się dziś tym wydarzeniem szczycić.

pomnik Chopina w Oleśnicy

Scherzo znane jest z tego, że zawiera – w środkowej, refleksyjnej i wolnej części - muzyczny cytat z kolędy „Lulajże, Jezuniu”. Polski genialny pianista napisał ten utwór w Wiedniu w 1830 roku. Dzieło zostało opublikowane w 1835.

Chopin - Scherzo h-moll op. 20 (YouTube)

Felix Mendelssohn - „Hark The Herald Angels Sing”

Felix Mendelssohn Bartholdy jest dziś niewątpliwie jednym z najpopularniejszych romantyków granych na całym świecie. On przyczynił się do spopularyzowania twórczości zapomnianego po śmieci Bacha. Podczas jednego z brytyjskich koncertów zarobione pieniądze (300 gouldenów) przeznaczył na pomoc dla powodzian z Dolnego Śląska (i Ziemi Kłodzkiej). Z tym regionem związana była jego rodzina, jego wuj Nathan prowadził biznes w Dusznikach oraz w Kłodzku. Młody Felix był w odwiedzinach u wuja w 1823 roku – w 150. rocznicę śmierci kompozytora w ścianę istniejącego budynku w uzdrowisku, w którym przebywał, wmurowano tablicę pamiątkową.

Boże Narodzenie - sceny z kościoła św. Józefa w Krzeszowie, freski Willmanna

„Hark! The Herald Angels Sing” to brytyjska kolęda. Śpiewana jest na melodii zapożyczonej z kantaty „Festgesang” Mendelssohna z 1840 roku.

„Hark! The Herald Angels Sing" (YouTube)

Johannes Brahms - „Wiegenlied”

Johannes Brahms w latach 1874-1881 wielokrotnie bywał i występował w stolicy Dolnego Śląska. Był już wówczas uznanym twórcą i interpretatorem (występował też jako pianista). Od czasów, kiedy Schuman ogłosił go nowym europejskim geniuszem, Brahms sumiennie pracował na potwierdzenie tej tezy. Jego sława dotarła też rzecz jasna do wrocławskiej publiczności. Za swoją twórczość otrzymał w roku 1879 tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. W dowód wdzięczności skomponował dla Uniwersytetu Wrocławskiego „Uwerturę Akademicką” (Die Akademische Festouvertüre c-Moll op. 80). Premiera dzieła odbyła się 4 stycznia 1881 roku pod batutą samego Brahmsa we Wrocławiu (ale nie w gmachu uczeni, a w domu koncertowym). Więcej na ten temat TUTAJ.

pamiątkowy medal z Brahmsem, wystawa w Muzeum Sztuki Mieszczańskiej we Wrocławiu

„Wiegenlied” to najsłynniejsza kołysanka świata w literaturze poważnej. Kompozycja znana też jako "Guten Abend, gut’ Nacht" miała premierę 22 grudnia 1869 roku (150. rocznica w 2019 roku), w Wiedniu. Partię sopranową wykonała Luise Meyer-Dustmann, śpiewaczka związana w młodości z Wrocławiem (śpiewała Brahmsa i jego głównego muzycznego rywala, Wagnera, miała być nawet pierwszą Izoldą, ale wiedeńską inscenizację z jej udziałem anulowano). Nie jest to typowa kolęda, jednak już w warstwie tekstowej pojawia się fraza „Christkindleins Baum”, dlatego kompozycja ta pojawia się też na koncertach i nagraniach bożonarodzeniowych.

Brahms, Wiegenlied (YouTube)

NEOROMANTYZM

Hector Berlioz - „L'Enfance du Christ”

Berlioz urodził się w grudniu 1803 roku i jest najstarszym muzykiem w gronie kompozytorów „nowej szkoły”. Jego twórczość wpłynęła na prekursorów „muzyki przyszłości”. W 1869 roku, kiedy odbyła się premiera pieśni Brahmsa, Berlioz już od kilku miesięcy nie żył. Ten francuski symfonik odwiedził Dolny Śląsk na fali popularności orkiestry w Lwówku Śląskim. W gościnie u księcia Hechingena muzyk był w 1863 roku. Atmosferę w Lwówku opisywał w swoich listach i artykułach. Berlioz zawitał też z koncertem w stolicy Dolnego Śląska.

pałac w Lwówku Śląskim, gdzie gościł Berlioz, ale i inni muzycy oraz artyści (np. Liszt, Cosima i Richard Wagnerowie oraz Hans von Bülow)

Oratorium „L'enfance du Christ” pochodzi z 1854 roku. Najbardziej znanym fragmentem kompozycji jest chór "L'Adieu des bergers à la sainte famille” z pożegnania Świętej Rodziny przez pasterzy.

"L'Adieu des bergers" z „L'enfance du Christ” Berlioza (YouTube)

Franciszek Liszt - „Weihnachtsbaum” (+ Wagnerowie)

Pianista był nauczycielem kompozytora i interpretatora z Lubawki, Conrada Ansorge (był on autorem cyklu pieśni do słów Przybyszewskiego pod tytułem... "Wigilie"!) (TUTAJ). Ferenc Liszt to kolejny z gości pałacu w Lwówku Śląskim. Słynny wirtuoz fortepianu również koncertował w tym mieście, a także we Wrocławiu.

Boże Narodzenie - sceny z kościoła św. Józefa w Krzeszowie, freski Willmanna

„Weihnachtsbaum” to suita składająca się z 12 części. Swoją premierę (prywatną) miała w Boże Narodzenie 1881 roku. Liszt zagrał miniatury i dedykował je swojej wnuczce, Danieli. Była ona córką Cosimy, córki Liszta, i dyrygenta Hansa von Bülowa. Rodzice Danieli również byli gośćmi w Lwówku! Co więcej 2 lata po premierze kompozycji dziadka, Daniela podczas świąt w Wenecji, gdzie przebywała razem z matką i ojczymem... Ryszardem Wagnerem (również gościem Lwówka i Wrocławia), poznała swojego przyszłego męża. Był nim historyk sztuki Henry Thode. Wychowywał się on w posiadłości jego rodziców w Uboczu koło Lwówka Śląskiego! Kompozycja związana jest też z Polką, Karoliną Sayn-Wittgenstein, partnerką Liszta, stąd ostatnia część cyklu to miniatura „Polnisch”. „Weihnachtsbaum” składa się w dużej mierze z części nawiązujących do rozmaitych świątecznych pieśni, w tym do omówionej wyżej kolędy „In dulci jubilo”.

Liszt - Weihnachtsbaum, cz. 6 Glockenspiel (YouTube)

Matka Danieli, Cosima, urodzona 24 grudnia grudnia, otrzymała natomiast świąteczno-urodzinowy prezent od swojego drugiego męża, Wagnera. Była to „Idylla Zygfryda”, którą muzycy zagrali 25 grudnia 1870 roku o poranku jako niespodziankę dla matki syna Wagnera, Zygfryda (urodzony w 1869 roku, brat przyrodni Danieli). Muzyka pochodzi z dramatu muzycznego „Zygfryd”, który Wagner właśnie kończył. Zygfryd jest typowym herosem solarnym, a 25 grudnia przypada nie tylko Boże Narodzenie, ale i pogańskie solarne święto znane od antyku wielu kulturom (w Rzymie jako Natalis Invicti). „Idylla”, choć muzycznie powiązana z mitami, bywa włączana do programów bożonarodzeniowych koncertów symfonicznych.

Wagner - Idylla Zygfryda (YouTube)

Richard Strauss - „Weihnachtsgefühl”

W 2019 roku minęła 155. rocznica urodzin i 70. rocznica śmierci Richarda Straussa, ważnego kompozytora schyłku romantyzmu w muzyce. Wrocław był jednym z pierwszych miejsc, w których można było zobaczyć inscenizację skandalicznej opery „Salome”. Ostatnim utworem mistrza była zaś pieśń, której słowa napisał słynny śląski romantyk, Eichendorff. Więcej na ten temat TUTAJ.

Straus był też gościem w stolicy Dolnego Śląska. Przebywał tam m.in. na zaproszenie doktora Alberta Neissera, autorytetu w dziedzinie dermatologii (22. razy zgłaszany był do nagrody Nobla!). Medyk był też mecenasem artystów i zapraszał do siebie m.in. Straussa, Mahlera czy Hauptmanna. Jego willa na obrzeżach Parku Szczytnickiego była bardzo dobrze znana.

Willa Neissera we Wrocławiu, gdzie gościł wielu artystów w tym Straussa, wolne media, wikimedia.org

„Weihnachtsgefühl” ( TrV198) to jedna z dwóch bożonarodzeniowych pieśni w dorobku kompozytora. Powstała 8 grudnia 1899 roku. Opublikowana została po śmierci autora, w 1964. Autorem tekstu był Martin Greif.

Strauss - Weihnachtsgefühl (YouTube)

To zaledwie wybór kilku kompozycji ze szczególnym uwzględnieniem autorów, którzy mieli związki z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami. Warto pamiętać, że Boże Narodzenie w muzyce to też takie przeboje, jak „Dziadek do Orzechów” Czajkowskiego, "Jaś i Małgosia" Humperdincka, „Koncert Bożonarodzeniowy” Corellego, „Ceremony of Carols” Brittena, „Weihnachtsmusik” Schönberga czy II symfonia „Wigilijna”, zwana też „Bożonarodzeniową” Pendereckiego.