23 lutego 2021

Post i Wielkanoc – kalendarium kontekstów – ciekawostki i zabytki z Dolnego Śląska i Sudetów (+ GALERIA)

Post, Triduum Paschalne z niedzielą wielkanocną to niemal 50-dniowy okres w kalendarzu liturgicznym Chrześcijan. Z tym wyjątkowym czasem związane są rozmaite obyczaje, historie, ale i dzieła sztuki, literatury oraz muzyki. Także na Dolnym Śląsku i w Sudetach znaleźć można niezwykłe przykłady postnych i wielkanocnych tradycji oraz dóbr kultury, które się z nimi wiążą. Co więcej historia i dziedzictwo regionu związane są z wieloma najsłynniejszymi dokonaniami twórczymi zainspirowanymi omawianym okresem. 


Zapraszam na spotkanie z Świętymi Schodami, Grobem Pańskim, Kalwarią, chustą Weroniki, Całunem, palmami, Pietą, autorami słów do „Pasji” Bacha, a także z dolnośląskim mistrzem, który skomponował niezwykłą kantatę „Stabat Mater”.  Będzie również wagnerowski „Parsifal”, a także... precle. 


Post to spory wycinek roku (z Wielkanocą około 1/8 roku), jest jednak „ruchomy” i w kalendarzu pojawia się pod zróżnicowanymi datami. Inicjująca 40-dniowy okres pokuty Środa Popielcowa najwcześniej może pojawić się w kalendarzu 4 lutego, najpóźniejsza data tego dnia w roku liturgicznym to 10 marca. Niedziela Wielkanocna wypada zaś między 22 marca a 25 kwietnia. Wycinek roku – między początkiem lutego a końcem kwietnia, kiedy możemy trafić na postno-wielkanocne uroczystości, to łącznie ponad 80 dni. 


scena ukrzyżowania na monumentalnej fasadzie bazyliki w Krzeszowie - zabytek na liście Pomników Historii 

Czym w ogóle jest post? Jest to czas pokuty nazywany też czasem pasyjnym. Symboliczna liczba 40 dni nawiązuje do biblijnej obecności tej liczby m.in. w przekazach dotyczących potopu, pobytu Mojżesza na Synaju czy postu Chrystusa na pustyni. Po Wielkim Poście następuje Triduum Paschalne - upamiętnienie ostatnich chwil życia Jezusa – od Ostatniej Wieczerzy, przez sąd, po śmierć na krzyżu, złożenie ciała w grobie i wreszcie zmartwychwstanie Chrystusa, świętowane jako Wielkanoc. Finał jest szczególnie ważny dla Chrześcijan - upamiętnia naczelny dogmat – wiarę w to, że Chrystus pokonał śmierć i po trzech dniach wrócił do świata żywych. Te wydarzenia i obchody na ich pamiątkę są ściśle powiązane i wynikają z siebie. Sztuka, literatura, muzyka i tradycje, dziedziny kultury czerpiące z teologicznych wątków, przez stulecia wytworzyły bogactwo dzieł i kontekstów związanych z postem i Wielkanocną. Wiele z nich znajdziemy na Dolnym Śląsku i w Sudetach. Zapraszam do zapoznania się z moim subiektywnym wyborem. 


scena drogi krzyżowej, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 


I. Post i IV niedziela Wielkiego Postu - Laetare 
(daty Środy Popielcowej – początku Wielkiego Postu: 17 lutego 2021, 2 marca 2022, 22 lutego 2023, 14 lutego 2024, 5 marca 2025...)
(daty niedzieli Laetare: 14 marca 2021, 27 marca 2022, 19 marca 2023, 10 marca 2024, 31 marca 2025...)

- na początek kulinaria: precle – oraz tradycje: wiosenne święto z pieśniami w IV niedzielę postu – na temat związku precli z postem oraz historyczne i literackie ciekawostki dotyczące śląskiego zwyczaju wielkopostnego:
>>> Precle – postne pieczywo i symbol piekarzy - zabytki z Dolnego Śląska + historyczny zwyczaj śląskich dzieci związany z wiosenną IV niedzielą Wielkiego Postu oraz pieśń 


precle, element architektoniczny, Muzeum Architektury we Wrocławiu 



II.  Niedziela Palmowa: VI  i ostatnia niedziela Wielkiego Postu, zarazem niedziela przed Wielkanocą, otwierająca Wielki Tydzień
(daty Niedzieli Palmowej: 28 marca 2021, 10 kwietnia 2022, 2 kwietnia 2023, 24 marca 2024, 13 kwietnia 2025...)

- na temat ciekawych dzieł sztuki, a także o tradycjach i rozmaitych palmach na Dolnym Śląsku:
>>> Palmowe ciekawostki z Dolnego Śląska (sztuka sakralna, sztuka ludowa, palmiarnie i skamieniała palma sabałowa!) (GALERIA)


wjazd Chrystusa do Jerozolimy, Kalwaria w Wambierzycach 


wystawa wielkanocna w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu 



tradycyjne palmy wielkanocne, Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze


III. Wielki Piątek – sąd, męka i śmierć Jezusa 
(daty Wielkiego Piątku: 2 kwietnia 2021, 15 kwietnia 2022, 7 kwietnia 2023, 29 marca 2024, 18 kwietnia 2025...)

- kalwarie i drogi krzyżowe: Wambierzyce, Krzeszów, ale i Bardo czy Szczytna – w wielu miejscach można znaleźć zabytkowe kaplice i stacje związane z obchodami misterium męki Chrystusa
>>> #Kalwaria #DrogaKrzyżowa


grupa ukrzyżowania, Kaplice Różańcowe w Bardzie 



- Święte Schody – wyjątkowa pamiątka związana z Drogą Krzyżową – symbol, ale też konstrukcja architektoniczna naśladująca jerozolimską budowlę. Fascynacja Świętymi Schodami, które sprowadzono do Rzymu, znalazła też odbicie na Dolnym Śląsku. Słynne Święte Schody można znaleźć w sanktuarium w Sośnicy koło Wrocławia. Kopie wyjątkowych schodów, mniej okazałe i zdobne, ale plenerowe - znaleźć można w Krzeszowie i Wambierzycach
>>> Quodlibet: Scala Sancta – Jerozolima – Rzym – sudeckie sanktuaria (Krzeszów, Wambierzyce)


Święte Schody, kaplice Wielkiej Kalwarii Krzeszowskiej 



- Chusta św. Weroniki – zwana „Vera Icon” – „prawdziwym wizerunkiem” Chrystusa. Zgodnie z wierzeniami miała powstać w czasie męki Chrystusa (spotkanie Chrystusa i Weroniki jest jedną z stacji drogi krzyżowej). Przypuszcza się, że chustą Weroniki mogą być: Całun z Manoppello lub Chusta z Oviedo. Wizerunki św. Weroniki oraz całunu Vera Icon znaleźć można również na Dolnym Śląsku. Co ciekawe imię po świętej ma też ciekawa roślina, która występuje na Dolnym Śląsku i w Sudetach:
>>> Weronika – od świętej z chustą po surogat herbaty z naszych lasów (zabytki z Dolnego Śląska i botaniczna ciekawostka)


chusta św. Weroniki - artystyczne odwzorowanie - wystawa czasowa w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 

- Pasja - oratorium na śmierć Chrystusa - wrocławska premiera Pasji Bacha:
jeden z najsłynniejszych utworów muzycznych związanych z śmiercią Chrystusa to „Pasja według św. Mateusza” Jana Sebastiana Bacha. Kompozycja miała premierę w Lipsku w I połowie XVIII wieku i przez dziesięciolecia była grana w tym mieście. Po okresie zapomnienia, nastąpiło przywrócenie wyjątkowej kompozycji barokowego mistrza. Wrocław był jednym z 3 pierwszych miast, w których dzieło zabrzmiało ponownie w XIX wieku. Tym samym stolica Dolnego Śląska ma swój historyczny udział w „renesansie Bacha”:
>>> Bachowski renesans we Wrocławiu – jak stolica Dolnego Śląska przywracała chwałę najsłynniejszemu barokowemu kompozytorowi (muzyka, zdjęcia, ciekawostki)


biczowanie, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 


- Książka Pasyjna śląskiego mistyka - Anioła Ślązaka:
Wrocławski mistyk, ceniony i tłumaczony m.in. przez Mickiewicza, nazywany Angelusem Silesiusem był współautorem "Krzeszowskiej Książki Pasyjnej" (Grüssauer Passionsbuch). Pełny barokowy tytuł dzieła brzmi: 

"Schmertzhaffter Lieb und Creutz-Weeg, Welchen Auff Erden zum End seines Lebens Durch Trüb und Trangsaal, Unter Lieb und Leyd Umb der Welt Heyl willig eingangen, Der Weeg, die Warheit und das Leben, Nemblich Der Auß Lieb der Menschheit einverleibte Gott Christus Jesus, Als Er durch ein kläglichen Todt, auff dem Calvari-Berg am Creutz erwöhlet zusterben". 

Książka ta została wydana w Kłodzku w 1682 roku. Dzieło to - wielowarstwowa pod względem twórczym pamiątka kontrreformacji –  zawiera 32 pieśni o tematyce pasyjnej do słów śląskiego pisarza i mistyka. Muzykę do nich skomponował Georg Joseph, kapelmistrz katedry wrocławskiej. Natomiast część artystyczna to seria grafik pasyjnych na podstawie rysunków Michaela Willmanna, czołowego śląskiego malarza barokowego
>>> Anioł ze Śląska - Angelus Silesius i jego miejsca 


książka pasyjna Silesiusa, Muzeum Śląskie w Goerlitz


- „Stabat Mater” i Pietà:
Stabat Mater” to średniowieczny hymn, po który sięgają kompozytorzy od czasów renesansowego mistrza, Josquina des Prés (zmarł w 1521 roku). W XVIII wieku powstała m.in. słynna wersja Pergolesiego. Na temat tego dzieła dolnośląski XVIII-wieczny naukowiec napisał kilka zdań w swojej pionierskiej książce o psychologii w muzyce. Inna znana kompozycja w oparciu o ten hymn to wersja Haydna. Jeszcze za życia kompozytora była wykonana we Wrocławiu. Wielu krytyków podaje, że obok Haydna i Pergolesiego wyjątkowo ciekawą wersję „Stabat Mater” napisał Dolnoślązak – Rodewald
Pietà  to z kolei scena ukazująca Maryję z ciałem Chrystusa zdjętym z krzyża. Na Dolnym Śląsku znaleźć można rozmaite rzeźby i obrazy przedstawiające ten przejmujący wizerunek. W jednym z wrocławskich kościołów znaleźć też można wierną, XIX-wieczna kopię najsłynniejszej Piety – dzieła Michała Anioła z 1499 roku. 

>>> Ból Matki – muzyczne opowieści o Maryi pod krzyżem (kompozytor z okolic Głogowa, wrocławski koncert oraz psycholog muzyki z Lwówka Śląskiego) (+GALERIA)


XIX-wieczna kopia Piety Michała Anioła we Wrocławiu w kościele uniwersyteckim 



- Wielki Piątek i „Parsifal” Wagnera 
ostatnie duże dzieło Richarda Wagnera, misterium sceniczne „Parsifal” - zawiera wiele odniesień do Biblii. Jednym z artefaktów używanych w „Parsifalu” jest św. Graal, legendarny kielich z Ostatniej Wieczerzy. Ponadto pojawia się tam odwołanie do Wielkiego Piątku (interludium z III aktu, tzw. Cud Wielkopiątkowy). Ciekawa jest też instrumentalna przygrywka do dzieła (Vorspiel). Jej koncertowa publiczna premiera odbyła się 1 września 1882 roku we Wrocławiu, tuż po prapremierze scenicznej całego dzieła (26 lipca 1882 roku w Bayreuth). Muzyka została jednak jeszcze wcześniej – bo 12 listopada 1880 roku - zaprezentowana na zamkniętym koncercie dla mecenasa Wagnera – króla Ludwiga II Bawarskiego (jego babka i matka były mieszkankami pałacu w Karpnikach w Rudawach Janowickich). Wagner przygotował na to wykonanie specjalny program. Zawarł w nim wiele odniesień do Ostatniej Wieczerzy oraz męki Chrystusa. Motywy przewodnie tej kompozycji to: Wiara, Nadzieja i Miłość. 

>>> Wielkopiątkowy cud na scenie (Parsifal i śląskie ciekawostki związane z tym dziełem)

>>> Trzy orkiestrowe perły, które światową premierę miały we Wrocławiu! (muzyka Brahmsa, Liszta i Wagnera w stolicy Dolnego Śląska)


Hermann Hendrich (31 października 1854 w Heringen, Turyngia – 18 lipca 1931 w Szklarskiej Porębie), był malarzem niemieckim. Założył w Szklarskiej Porębie Sagenhalle - salę baśni - rozbudowaną o Parzival-Apsis - dobudówkę z obrazami zainspirowanymi "Parsifalem" Wagnera. Obiekty nie istnieją. Zachowały się reprodukcje obrazów, w tym "Cud wielkiego piątku" inspirowany interludium "Karfreitagszauber" z "Parsifala" Wagnera (obraz w wolnych mediach) 


Ostatnia Wieczerza, element epitafium w kościele św. Jadwigi w Gryfowie Śląskim 


Ostatnia Wieczerza, ołtarz w kościele w Paczkowie, historyczny Dolny Śląsk 

- Wielkanocna mistyka - jak polski wieszcz tłumaczył mędrca z Wrocławia (Mickiewicz i Angelus Silesius)

Krzyż wbity na Golgocie tego nie wybawi,
Kto sam na sercu swoim krzyża nie wystawi
- więcej TUTAJ 


- Wiersze śląskich poetów w pasjach Bacha 
Była już mowa o wrocławskim, przełomowym wykonaniu jednej z „Pasji” Bacha, warto też dodać, że warstwa tekstowa bachowskich muzycznych misteriów: Pasji według św. Jana i Pasji według św. Mateusza zawiera oprócz obszernych cytatów z Ewangelii, luterańskie hymny i pieśni. Część z nich Bach zaczerpnął z śpiewników, których autorami byli poeci związani z Dolnym Śląskiem. Chodzi o: Johanna Heermanna z Rudnej koło Lubina, Valeriusa Herbergera z powiązanej z historycznym Śląskiem Wschowy, czy też Michaela Weisse z Nysy, związanego z Wrocławiem

>>> Bachowska wizja męki Chrystusa (i dolnośląskie konteksty)
>>> Bach, św. Mateusz i dziadek stryjeczny księżnej z Książa 


ubiczowany Chrystus, kościół Maurycego we Wrocławiu 

- Akwamanile i Piłat, czyli o myciu rąk z zabytkami 

Mycie rąk ma niezwykle ważne znaczenie. To jeden z podstawowych zabiegów higienicznych! Ma też wymiar symboliczny. Nie bez powodu czynność ta obecna jest też w kulturze i sztuce. Muzealia i zabytki związane z myciem rąk. 

>> więcej TUTAJ 


Piłat umywający ręce, scena kalwarii w Wambierzycach 


IV. Triduum: czwartek – niedziela, w tym Wielki Czwartek: Ostatnia Wieczerza - sakrament Eucharystii (zabytkowe sakramentaria) + 
Wielka Sobota: Groby Boże, całun i Arma Christi:
(daty Wielkiego Czwartku: 1 kwietnia 2021, 14 kwietnia 2022, 6 kwietnia 2023, 28 marca 2024, 17 kwietnia 2025...)
(daty Wielkiej Soboty: 3 kwietnia 2021, 16 kwietnia 2022, 8 kwietnia 2023, 30 marca 2024, 19 kwietnia 2025...)


Ciemna jutrznia (Tenebrae /Officium tenebrarum) – to nabożeństwo liturgiczne, odprawiane tradycyjnie w Wielką Środę , Czwartek lub Piątek (w czasie Triduum Paschalnego). Charakteryzuje się m.in. ciekawym rytuałem: ustawia się świecznik z 15 świecami, które są stopniowo wygaszane. Zapaloną pozostawia się jedynie najwyższą świecę, tzw. Świecę Chrystusową. Śpiewane i recytowane są m.in. Lamentacje proroka Jeremiasza. Jutrzniowy świecznik nazywany triangułem (Tenebrae - Leuchter/ Triangel) ma interesującą symbolikę. Często liczbę 15 świec tego artefaktu (poza jedną - chrystusową, o której wspominam wyżej) porównuje się z biblijnymi świadkami zmartwychwstania Chrystusa. Chodzi o 11 Apostołów (bez Judasza) oraz 3 Marie: Marię Magdalenę, Marię Kleofasową i Marię Salome, które w grobie zmartwychwstałego Jezusa spotkały Anioła

na zdjęciu zabytkowy świecznik na ciemną jutrznię, wystawa w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 


Wielki Czwartek jest obchodzony jako pamiątka ustanowienia przez Chrystusa sakramentów kapłaństwa i Eucharystii podczas Ostatniej Wieczerzy. Sakramentarium to specjalne pomieszczenie na Najświętszy Sakrament, pełniące podobną rolę co tabernakulum. Upowszechniło się w średniowieczu, a zwłaszcza w okresie gotyku. Przykłady można znaleźć we Wrocławiu (Katedra Marii Magdaleny, Bazylika św. Elżbiety, Kościół Bożego Ciała) a także w kościele Świętych Piotra i Pawła w Strzegomiu, i bazylice mniejszej św. Jerzego w Ziębicach 



najsłynniejsze sakramentaria na Dolnym Śląsku: Wrocław, Strzegom i Ziębice 

- zdrada Judasza - pocałunek 
>>> Pocałunek – spotkanie ust o wielu znaczeniach (ciekawostki z dolnośląskich miast oraz dzieła kultury)


pocałunek Judasza, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 


- Gra o szaty Chrystusa to jeden z wątków zawartych w opisie męki autorstwa Jana Ewangelisty. Przedstawiają go rozmaite dzieła sztuki spotykane również na Dolnym Śląsku. Fragment ten pojawia się również w wspomnianej Pasji Bacha. Co ciekawe rzymscy żołnierze recytują fragment biblijnego tekstu w rytm muzyki będącej stylizowanym... polonezem:
>>> Polonez z zaskoczenia (polskie rytmy w niemieckiej muzyce związanej z Biblią i mitami!)


gra w kości, obraz alegoryczny, kościół w Gorzanowie 


- Podobnie, jak w przypadku wspomnianych Świętych Schodów, tak i Grób Boży z Jerozolimy doczekał się licznych wiernych kopii rozsianych po świecie. Na Dolnym Śląsku i w Sudetach można znaleźć m.in. zabytki tego typu pochodzące z XVII czy XVIII wieku. Tymczasowe groby budowane są też w kościołach i kaplicach, na czas świąt. Przy takich konstrukcjach trzymana jest tradycyjna warta. O zabytkach:
>> Quodlibet: Święty Grób – Jerozolima vs. sudeckie zabytki (Krzeszów, Wambierzyce i Görlitz)


Grób Pański w Krzeszowie 

- Jedną z najbardziej niezwykłych pamiątek związanych z grobem Chrystusa jest całun, który pozostał po zmartwychwstałym Jezusie. Jest on relikwią – i podobnie jak wspomniana wyżej chusta Weroniki – zawiera utrwalony wizerunek. Za oryginalny całun uważa się płótno z Turynu. Z kolei wierna kopia (jedna z około 40) tej niezwykłej sakralnej pamiątki przechowywana jest w Broumovie, w czeskich Sudetach, tuż za polsko-czeską granicą. Kopia została wykonana w czasach baroku, w 1651 roku. Odkryto ją w 1999 roku. Była ukryta w skrzynce nad kaplicą św. Krzyża w klasztornym kościele św. Wojciecha. Napis po łacinie głosił: sancta sindon, czyli „święty całun”. Tkanina ma wymiary niemal identyczne jak ta, która przechowywane jest we Włoszech. Na środku jest napis extractvm ab originali („kopia z oryginału”). Całun jest przechowywany i wystawiony na widok dla turystów w refektarzu klasztoru.


barokowa kopia całunu turyńskiego w sudeckim klasztorze w Broumovie 

- Arma Christi to narzędzia męki Jezusa: korona cierniowa, gwoździe czy włócznia. W Muzeum Przyrodniczym we Wrocławiu można zobaczyć na ekspozycji gatunek rośliny będący prawdopodobnym materiałem użytym do skonstruowania faktycznej korony cierniowej, z kolei w Muzeum Sztuki Sakralnej w Bardzie można zobaczyć kopię gwoździa wykonaną na podstawie rzymskich gwoździ, jakie używane były podczas wykonywania wyroków ukrzyżowania. Na Dolnym Śląsku można też znaleźć miejsca, w których przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego (tzw. Krzyż Prawdziwy). 


tak mogła wyglądać korona cierniowa, Muzeum Przyrodnicze we Wrocławiu 


tak mógł wyglądać gwóźdź z Krzyża Jezusa, Muzeum Sztuki Sakralnej w Bardzie 


scena Podwyższenie Krzyża Świętego z udziałem św. Heleny, fresk w kościele Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Jadwigi Śląskiej  w Legnickim Polu - zabytek na liście Pomników Historii 


V. Wielkanoc – Zmartwychwstanie 
(daty niedzieli wielkanocnej – Wielkanoc: 4 kwietnia 2021, 17 kwietnia 2022, 9 kwietnia 2023, 31 marca 2024, 20 kwietnia 2025...)

- Wielkanoc z lasu i ogrodu 
Co wspólnego z Wielkanocą ma głóg, szczawik, grzyb rosnący na bzie czarnym, niecierpek i przetacznik? Można je spotkać na łąkach i w lasach Dolnego Śląska, ale też w starych zielnikach, które zdradzają sekrety tych żywych organizmów. 


- Maria Magdalena i spotkanie z Zmartwychwstałym Chrystusem – jedna z wielkanocnych opowieści biblijnych wspomina o spotkaniu zmartwychwstałego Jezusa z uczennicą – Marią Magdaleną. Jezus zabronił jej dotknąć się. Temat nazywano noli me tangere - jest on popularny w sztuce. Przykłady można znaleźć też na Dolnym Śląsku. Ta fraza stała się też inspiracją nazwy popularnej i ciekawej rośliny, którą można również znaleźć  na Dolnym Śląsku i w Sudetach:
>>> "Nie dotykaj mnie” - niecierpek, Sudety i Maria Magdalena (GALERIA + ciekawostki)


niecierpek, którego łacińska nazwa - Impatiens noli-tangere - odnosi się do biblijnego spotkania Marii Magdaleny z zmartwychwstałym Chrystusem 


Marie przy pustym grobie, kościół w Gorzanowie 


Zmartwychwstanie, witraż, Muzeum Architektury we Wrocławiu 


wystawa wielkanocna w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu 


lany poniedziałek, płaskorzeźba drewniana, wystawa w Muzeum Miedzi w Legnicy 



#WIELKANOC

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

****

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz