28 listopada 2022

Betlejemskie ciekawostki związane z Sudetami, Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami: Betlejem w Krzeszowie, mistyka Angelusa Silesiusa, kolęda z Wrocławia, Betlém koło Kuksu, emigranci-pionierzy z Dolnego Śląska w amerykańskim Bethlehem w Pensylwanii! (#ciekawostki)

Betlejem znaczy „Dom Chleba” lub „Dom Ciała”. To miasto-symbol, miejsce narodzin Chrystusa. Jako realny ośrodek administracyjny w Autonomii Palestyńskiej leży od nas bardzo daleko, jednak nazwa biblijnego miasta jest kojarzona również z innymi miejscami, dziełami literatury, sztuki. Także w historii Dolnego Śląska i Sudetów oraz biografiach Dolnoślązaków można znaleźć ciekawe betlejemskie konteksty. Zapraszam! 



Kilka wybranych ciekawostek, które pokażą, jak niezwykle intrygujące związki ma Betlejem z regionem oddalonym ponad 2500 km od Ziemi Świętej. 


Jak silna jest mistyka Betlejem świadczyć może aforyzm napisany przez największego śląskiego mistyka. Angelus Silesius był barokowym poetą i lekarzem związanym z Wrocławiem. Napisał i wydał m.in. "Der cherubinischer Wandersmann" ("Geistreiche Sinn- und Schlussreime" , 1675) z chrześcijańskimi refleksjami.  Jedna z tych myśli dotyczy Betlejem. 


"Wird Christus tausendmal zu Bethlehem geboren 
Und nicht in dir ; du bleibst doch ewiglich verloren"

Angelus Silesius, "Der cherubinischer Wandersmann", za: Google Books, wydanie z XIX wieku 



Cytat oryginalny, w języku niemieckim, pochodzi z dzieła Angelusa Silesiusa "Der cherubinischer Wandersmann" (wydanego w Kłodzku). To 61. aforyzm z I księgi tego dzieła. Fragment nosi tytuł "In dir muß Gott geboren werden"

Ten wymowny aforyzmy bardzo się spodobał i już w XIX wieku znany był w przekładach na inne języki. Na język polski przetłumaczył  go sam Adam Mickiewicz! 



„Wierzysz, że się Bóg zrodził w betlejemskim żłobie
Lecz biada ci, jeżeli nie zrodził się w tobie" 

Adam Mickiewicz, Zdania i Uwagi, za: Google Books, wydania z XIX wieku 


Cytat w języku polskim pochodzi z antologii poezji "Z dzieł Jakuba Bema, Anioła Ślązaka i Sę-Martina" i jest przykładem translatorskich i filozoficznych zainteresowań polskiego romantyka. Dwa pierwsze nazwiska twórców, których Mickiewicz wziął na swój poetycki warsztat, to mistycy związani z Dolnym Śląskiem (Anioł Ślązak) i Łużycami (Jakub Boehme). Adam Mickiewicz urodził się w Wigilię, 24 grudnia 1798 roku w imieniny Adama. Czy wziął słowa wrocławianina do serca? Angelus wiedział, co pisał, bo… urodził się 25 grudnia 1624 roku we Wrocławiu. 

Polską wersję zaprezentował też Lucjan Siemieński w dziele „Portrety literackie”



Lucjan Siemieński „Portrety literackie”, tłumaczenie aforyzmy Angelusa Silesiusa, za: Google Books, wydanie z XIX wieku  


Angielską wersję „In vain for thee hath Christ in Bethlehem been born If he's not born in thee thy soul is still forlorn” znalazłem np. w „Christian Examiner” z 1861 roku i „The Altar at Home” z 1862 roku. Z kolei wersja „Though Christ a thousand times In Bethlehem be born If He's not born in thee Thy soul is still forlorn” znalazła się m.in. na łamach „The New-church Magazine” z 1873 roku. 




angielskie wersje betlejemskiej maksymy Angelusia Silesiusa, mistyka z Wrocławia, za: Google Books, wydania z XIX wieku 


Skoro jesteśmy we Wrocławiu za sprawą Silesiusa, warto wspomnieć o kompozycji pod tytułem „Transeamus usque Bethlehem”. Jest to śląski utwór bożonarodzeniowy śpiewany po łacinie w dawniej stolicy Dolnego Śląska. Oparty jest na Ewangelii Łukasza i opowiada o pasterzach, którzy udali się do Betlejem. Kompozycja bywa przypisywana wrocławskiemu dyrygentowi katedralnemu, Josephowi Ignazowi Schnabelowi (1767–1831), choć badacze są zdania, że jemu zawdzięczamy spisanie anonimowego utworu. 


karta tytułowa, wolne media, za: POLONA 


karta partytury, wolne media, za: https://www.bibliotekacyfrowa.pl/


Transeamus usque Bethlehem (YouTube)


W Sudetach, na Głównym Szlaku Sudeckim, znajduje się Betlejem – przysiółek wsi Krzeszów. Betlejem położone jest pod Anielską Górą nad potokiem Cedron, było częścią klasztoru cystersów w Krzeszowie, aż do sekularyzacji w 1810 roku. W tym intrygującym miejscu znaleźć można m.in. kaplicę Groty Narodzenia Pańskiego, która została zbudowana w 1674 roku. Niezwykle cennym i malowniczym zabytkiem jest pawilon na wodzie opatów krzeszowskich – perełka baroku ukryta w sudeckim lesie. Budynek pochodzi z początku XVIII wieku. Został zbudowany na palach na stawie przy źródle wody. Wnętrze pawilonu zdobią malowidła o treści biblijnej autorstwa Georga Wilhelma Neunhertza. W XIX i na początku XX wieku Betlejem było traktowane jako uzdrowiskowy zakątek niedaleko Kamiennej Góry. 

Lokalizacja: https://pl.mapy.cz/s/natapabeve





kaplica Groty Narodzenia Pańskiego i położony obok pawilon opata w Betlejem w Krzeszowie 



wzmianka o krzeszowskim Betlejem w przewodniku po Sudetach z początku XIX wieku, "Das Riesengebirge in einer Statistisch-Topographischen und Pittoresken....", za: Google Books


Równie niezwykłym miejscem jest Betlejem (Betlém) koło Kuksu w Czechach (oddalone od tego krzeszowskiego około 40 km w linii prostej na południe, lub około 25 km w linii prostej na zachód od przejścia granicznego w Kudowie-Zdroju). Miejsce leży tuż przy Podgórzu Karkonoskim (na krańcu Grzbietu Zvičinsko-kocléřovskiego), choć niektóre niemieckie opisy wprost wiążą go z Karkonoszami ("Felsengarten Bethlehem bei Kukus im Riesengebirge"). Betlejem w Kuksie jest znane z ukrytych w lesie niezwykłych skalnych reliefów z XVIII wieku o treści biblijnej i religijnej. Szczególnie rozbudowana i znacząca jest scena związana z narodzinami Chrystusa, to: „Klanění pastýřů” i „Příchod sv. Tří králů”, czyli przedstawienie pasterzy i Trzech Mędrów w szopce Betlejemskiej. 

Lokalizacja: https://pl.mapy.cz/s/hocolagako





sceny pokłonu Trzech Króli i odwiedzin pasterzy w Betlejem w Kuksie 



artykuł o Betlejem w Kuksie na łamach "Das Riesengebirge" periodyku karkonoskiego, za: Google Books


Pora na kilka ciekawych osób. Jeremiah Dencke urodził się 2 października 1725 roku w Bielawie na Dolnym Śląsku. Zmarł 28 maja 1795 roku… w Bethlehem w Pensylwanii. W 1761 wyemigrował do kolonii amerykańskich był członkiem grupy wyznaniowej braci morawskich i jednym z pierwszych kompozytorów amerykańskich. Jego biografię można znaleźć m.in. w „Dictionary of American Classical Composers”, a także w XIX-wiecznym wydaniu przewodnika „Guide to the old Moravian cemetery of Bethlehem” z 1898 roku. 



biogram z  Guide to the old Moravian cemetery of Bethlehem”, za: Google Books 



Jeremiah Dencke: Mein Herz dichtet ein feines Lied, z płyty "Lost Music of Early America: Music of the Moravians" (YouTube)

Z kolei Gustav Adolphus Schneebeli urodził się 23 maja 1853 roku w Nowej Soli (historycznie leży na skraju Dolnego Śląska, od 1815 miasto leżało w granicach rejencji legnickiej w prowincji Śląsk). Zmarł  6 lutego 1923 roku… w Nazarecie w Pensylwanii. Był niemiecko-amerykańskim politykiem.  Jego rodzina emigrowała z Śląska i osiedliła się w Bethlehem w Pensylwanii.  W latach 1905-1907 reprezentował stan Pensylwania w Izbie Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. 



biogramy z XIX wieku, za: Google Books 


Natomiast 13 lutego 1780 roku w Bethlehem w Pensylwanii urodził się Lewis David von Schweinitz, syn emigrantów śląskich. Uznaje się go za twórcę (ojca) współczesnej mikologii w Ameryce Północnej ("father of American mycology "). Na początku XIX wieku odwiedził Łużyce i Śląsk. W 1807 pracował jako lekarz w osadzie braci morawskich Gnadenberg, współcześnie jest to Godnów – część wsi Kruszyn koło Bolesławca. Schweinitz był uczniem i współpracownikiem profesora Johannesa Baptisty von Albertini, członka Górnołużyckiego Towarzystwa Naukowego w Goerlitz. Razem wydali dzieło dotyczące grzybów górnołużyckich "Conspectus Fungorum in Lusatiae superioris agro Niskiensi crescentium i metody Persooniana". Wkład badaczy Schweinitza został opisany w rozdziale "Geschichte der Pilzkunde in Schlesien" w publikacji "Pilze" Josepha Schrötera, wrocławskiego mykologa, wydanej we Wrocławiu w 1889 roku. 

Betlejem w Pensylwanii oddalone jest od Bielawy ponad 6700 km, a od Nowej Soli około 6600 km. Betlejem ("Dom Chleba") na Ziemi Świętej od amerykańskiego Betlejem, domu wspomnianych Ślązaków, oddalone jest około 9200 km. 


wzmianka o działalności Schweinitza w publikacji o śląskich grzybach i śląskich badaczach grzybów, za Google Books, wydanie Wrocław 1889


Oczywiście Betlejem jest tematem - scenerią szopek bożonarodzeniowych. Piękne rzemieślnicze zabytkowe szopki znane są zarówno na Dolnym Śląsku, jak i w Czechach. Znakomitymi przykładami takich scenek są słynne ruchome szopki na ziemi kłodzkiej, w Wambierzycach i w Czermenej w Kudowie-Zdroju. Mnóstwo szopek artystycznych stworzyła dawna szkoła rzemiosła w Cieplicach. Za ogromną szopkę uznaje się niekiedy kościół św. Józefa w Krzeszowie. Wnętrza barokowej świątyni z XVII wieku zdobią cenne polichromie Michaela Willmanna, Śląskiego Rembrandta, przedstawiające dzieje Świętej Rodziny w tym sceny betlejemskie. W Muzeum Miejskim Wrocławia odbywa się cykliczna wystawa szopek. Warto też dodać, że jeden z najbardziej utytułowanych szopkarzy krakowskich, Andrzej Morański, pochodził z Kamiennej Góry. Tradycją niektórych miejscowości (jak Chełmsko Śląskie i Głuszyca są tzw. żywe szopki z zwierzętami w plenerze). Muzea w Świdnicy i Jaworze organizują doroczne konkursy szopkarskie. 


Betlejem Willmanna w kościele św. Józefa w Krzeszowie 


szopka krakowska Andrzeja Morańskiego w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 


szopka miejska w rynku Nowego Miasta nad Metują (Pogórze Orlickie)


ruchoma szopka w Czermnej w Kudowie-Zdroju 


szopka na wystawie w Muzeum Miejskim Wrocławia 


ruchoma szopka w Bardzie 


żywa szopka w Chełmsku Śląskim 


Polecam również: 

>>> Dolnośląsko-sudecki kalendarz adwentowo-świąteczny – odkrywając sekrety Bożego Narodzenia (tradycje, symbole, wydarzenia, sztuka, historia, kulinaria, dekoracje, muzyka)


***

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 
 
****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 
CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.

***


Brak komentarzy:

Prześlij komentarz