Romantyczny... – czyli jaki? Dolny Śląsk, Łużyce, Sudety – w poszukiwaniu kontekstów, śladów – subiektywna podróż (GALERIA + ciekawostki)

Kiedy myślimy o czymś romantycznym, chodzi nam zwykle o…? No właśnie. To coś związanego z miłością, zakochaniem? A może miejsce, rzecz, nastrój tajemniczy, a zarazem nostalgiczny? Czy jest to raczej "coś" przenikające historię lub naturę, w jakiś sposób oddziałujące na nas? Romantyczność jest złożona, podobnie jak sam romantyzm, który trudno dokładnie osadzić w ramach czasowych i stylistycznych. Dolny Śląsk i okolice także stanowiły bardzo ważny region... romantyzujący. Tutaj romantycy tworzyli, stąd czerpano romantyczne wątki. Nam pozostały do dziś m.in. romantyczne ruiny i romantyczne parki, a także romantyczna liryka i muzyka. 

Zapraszam do mojego subiektywnego przeglądu wybranych romantycznych ciekawostek. O romantykach na Dolnym Śląsku i w okolicy, o romantycznych tendencjach w architekturze i kulturze regionu, a także o Dolnym Śląsku w twórczości wielkich romantyków.  

Romantyzm to jeden z najważniejszych prądów estetycznych i stylów w kulturze i sztuce europejskiej. Jego wpływy są wciąż żywe i zauważalne. Jako ramy czasowe romantyzmu wskazuje się zwykle I połowę XIX wieku. W rzeczywistości w tamtych czasach przenikało się sporo różnych tendencji, w tym klasycyzm i kiełkował już realizm.  Pierwsze zwiastuny romantyzmu da się zauważyć już w połowie XVIII wieku, m.in. w powieści gotyckiej, sentymentalnych sielankach, ale też w dziełach Goethego i Schillera. Z kolei schyłek romantyzmu za pośrednictwem muzyki przypada na połowę... XX wieku! Właśnie wtedy odbyła się premiera „Czterech ostatnich pieśni” Straussa (m.in. z tekstem wiersza Eichendorffa, śląskiego poety romantycznego). Romantyzm ujawnił się w szeregu rozmaitych dziedzin kultury i cywilizacji. Także na Dolnym Śląsku. Wybrałem kilka intrygujących i ciekawych kontekstów, które przedstawiam w tym artykule. Zapraszam! 

"[...] Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,

Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;

Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!

Miej serce i patrzaj w serce!”

(Adam Mickiewicz, "Ballady i romanse", "Romantyczność")

Pola romantyzmu i przykłady romantycznych gatunków oraz tendencji: 

• literatura – proza i poezja (m.in. powieść gotycka, kult poezji i pieśni, literatura historyczna, wątki narodowe, poemat dygresyjny, ballada). Warto wspomnieć, że Dolny Śląsk w 1790 roku odwiedził "ojciec" romantyzmu – Johann Wolfgang von Goethe. Pisarz przebywał w regionie kilka tygodni, podróżując od miasta do miasta (więcej TUTAJ). Dla romantyzmu znaczącą rolę miały takie dzieła mistrza, jak „Faust”, ballady, „Cierpienia młodego Wertera”. Warto wspomnieć, że Muza Goethego mieszkała w Goerlitz, a pochodziła ze Śląska. Do dziś zachował się jej grób w Goerlitz - to Minna Herzlieb - więcej TUTAJ. Z kolei niektórzy badacze wiążą słynną powieść gotycką „Frankenstein” z 1818 roku z Ząbkowicami Śląskimi. Pozostaje kwestią sporną, czy Mary Shelley faktycznie inspirowała się historią śląskiego miasta – więcej TUTAJ. Na Dolnym Śląsku gościło wielu znamienitych pisarzy romantycznych, w tym Polaków. Warto wspomnieć choćby o takich twórcach, jak: ETA Hoffmann (autor "Dziadka do Orzechów" w Cieplicach, więcej TUTAJ), Adelbert von Chamisso (Jedlina-Zdrój i Duszniki-Zdrój), Juliusz Słowacki (gościł we Wrocławiu – więcej TUTAJ), Zygmunt Krasiński (gościł m.in. w Szczawnie-Zdroju i Książu – więcej TUTAJ), Aleksander Fredro (we Wrocławiu - więcej TUTAJ), Theodor Körner (Karkonosze i miasta Dolnego Śląska), a nawet Amerykanin Washington Irving (autor "Jeźdźca bez głowy", goszczący w takich miastach jak Jelenia Góra, Kowary, Kamienna Góra - więcej TUTAJ). Także wielu innych twórców przebywało w gościnie w dolnośląskich miejscowościach. Ze Śląska (w tym Dolnego Śląska) wywodzili się cenieni romantyczni pisarze. W tym: Joseph von Eichendorff (śląski poeta, jeden z najwybitniejszych niemieckich romantyków, student we Wrocławiu, mieszkaniec Nysy – więcej TUTAJ), August Kopisch (malarz i pisarz oraz poeta pochodzący z Wrocławia), Max Waldau z Wrocławia, Willibald Alexis (Georg Wilhelm Heinrich Häring) z Wrocławia, Heinrich Laube ze Szprotawy, Karl Wilhelm Salice-Contessa z Jeleniej Góry. Wśród dzieł zainspirowanych Śląskiem warto wspomnieć twórczość angielskiego geniusza Lorda Byrona, autora dramatu „Werner”, którego akcja jest ulokowana na Śląsku, nad Odrą (więcej TUTAJ), a także francuskiego romantyka Théophile'a Gautiera, który napisał libretto arcyromantycznego baletu „Giselle” według noweli Heinricha Heinego z bohaterem – fikcyjnym księciem Albrechtem Śląskim. Wagner w swojej recenzji napisał, że akcja baśniowego dzieła rozgrywa się pod Wrocławiem (więcej TUTAJ). Ze Śląskiem związany był też Nikolai Gogol – wybitny wschodni romantyk. Przebywał na kuracji w Jeseniku (czeski Śląsk), a ze Szczawna-Zdroju w 1847 roku wysłany został do niego słynny „List do Gogola” - jeden z najważniejszych manifestów krytyki literackiej w I połowie XIX wieku (więcej TUTAJ). Warto wspomnieć, że na Dolnym Śląsku znajduje się unikatowe muzeum literackie poświęcone narodowemu eposowi pióra romantycznego wieszcza: to Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu, eksponujące rękopis romantycznego arcydzieła Mickiewicza (więcej TUTAJ).  Skoro o Mickiewiczu mowa, Wrocław był przed wojną, jeszcze w czasach niemieckich, ważnym ośrodkiem badania spuścizny polskich romantyków, m.in. z uwagi na prace naukowe profesorów Uniwersytet Wrocławskiego: Cybulskiego i Nehringa (badaczy m.in. twórczości Mickiewicza) - więcej TUTAJ. 
  
  

pomnik Eichendorffa we Wrocławiu 

pomnik Fredry we Wrocławiu 

grób Minny Herzlieb w Goerlitz - Muzy Goethego

pomnik Słowackiego we Wrocławiu 

rękopis "Pana Tadeusza" Mickiewicza we Wrocławiu

wstawa poświęcona Mary Shelley i Frankensteinowi w Ząbkowicach Śląskich 

• malarstwo (pejzaż romantyczny, malarstwo historyczne). Tu warto wspomnieć jeszcze raz o niezwykłym artyście, jakim był  August Kopisch. Koniecznie trzeba nadmienić, że południe Dolnego Śląska (Karkonosze) oraz Góry Łużyckie w Łużycach Górnych (mekką romantyków stały się m.in. gotyckie ruiny w Oybin w Sudetach) odwiedził w 1810 roku geniusz romantyzmu - Caspar David Friedrich, autor kultowego "Wędrowca nad morzem mgieł". Inspiracje sudeckim pejzażem można zauważyć w wielu jego obrazach (więcej TUTAJ). W góry posłał także swoich uczniów, w tym naukowca-malarza Carla Gustava Carusa (więcej TUTAJ), o którym będzie jeszcze mowa dalej. Tendencje neoromantyczne w I połowie XX wieku doskonale reprezentował Hermann Hendrich -  malarz związany z Szklarską Porębą. Tworzył przede wszystkim obrazy odwołujące się do legend Karkonoszy oraz inspirowane dziełami Wagnera i  Goethego. O tym, że Karkonosze i inne pasma sudeckie inspirowały artystów plastyków związanych z romantyzmem i neoromantyzmem świadczą m.in. takie wystawy z ostatnich lat, jak: „Romantyczna włóczęga po Sudetach” - czyli góry w sztuce na wystawie w Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze: "Zauroczeni Karkonoszami", czy "Karkonoska inspiracja" w Schlesisches Museum zu Görlitz.

obraz Kopischa z Wrocławia

Caspar David Friedrich, gość Bukowca, 6 lipca 1810 roku naszkicował widok Karkonoszy ponad stawami w Bukowcu, co wykorzystał w swoim obrazie "Dorflandschaft bei Morgenbeleuchtung" z 1822 roku 

 

C.D.Friedrich, „Ruine Eldena im Riesengebirge”  z około 1834 roku - połączenie widoku Karkonoszy według szkicu z 1810 roku z widokiem ruin klasztoru Eldena w Greifswaldzie  – miejsc, które dzieli bez mała 400 km w linii prostej - więcej TUTAJ 

okno w Oybin na obrazie Friedricha i w rzeczywistości (więcej TUTAJ) 

zmierzch w Karkonoszach, obraz Carusa, wystawa "Karkonoska inspiracja" w Schlesisches Museum zu Görlitz 

rysunki oraz rękopisy autorstwa Stęczyńskiego, „Romantyczna włóczęga po Sudetach”  w Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu

neoromantyk Hermann Hendrich (zmarł 18 lipca 1931 roku w Szklarskiej Porębie, gdzie żył i tworzył od 1900 roku). Stworzył m.in. cykl obrazów inspirowanych "Parsifalem" Wagnera. Wystawa jego prac  "Hermann Hendrich - malarz legend" odbyła się w Muzeum Domu Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie.

• architektura (szczególnie neogotyk nazywany jest architekturą romantyczną, sztuczne „romantyczne ruiny”, eklektyzm), na temat neogotyku w architekturze na Dolnym Śląsku pisałem TUTAJ. Z romantycznych ruin najbardziej znane są: opactwo w Bukowcu – uznawane za najstarszy przejaw neogotyku na Śląsku jednocześnie część romantycznego parku (więcej TUTAJ), Zamek Stary Książ w Wałbrzychu (więcej TUTAJ), Zamek Księcia Henryka w Staniszowie (więcej TUTAJ) czy też późnoromantyczna (neoromantyczna) wieża widokowa na Chełmcu, która imituje ruinę gotyckiego zamku Drachenfels nad Renem (więcej TUTAJ). Czy może być bardziej romantyczny prototyp niż zamek, który był jedną z inspiracji prądu nazywanego Rheinromantik - romantyzmem nadreńskim? 

Stary Książ 

Opactwo w Bukowcu 

Zamek Księcia Henryka 

neogotycki dworzec we Wrocławiu 

neogotycki ratusz w Ząbkowicach Śląskich 

neogotycki pałac w Kamieńcu Ząbkowickim 

sztuczne ruiny w Bożkowie 

wieża na Chełmcu 

• muzyka (pieśni romantyczne - rodzice romantycznego pieśniarza Schuberta byli Ślązakami z Sudetów - więcej TUTAJ, wielu romantycznych kompozytorów pieśni sięgnęło po wiersze śląskiego mistrza - Eichendorffa - więcej TUTAJ; opery romantyczne, poematy symfoniczne, muzyka programowa). Na Dolnym Śląsku gościło wielu kultowych kompozytorów i muzyków romantycznych, w tym:  Franciszek Liszt (m.in. we Wrocławiu, Lwówku Śląskim, Brzegu i Żaganiu - więcej TUTAJ), Fryderyk Chopin (we Wrocławiu, Dusznikach-Zdroju - więcej TUTAJ), Felix Mendelssohn Bartholdy (we Wrocławiu i Dusznikach-Zdroju - więcej TUTAJ), czy Ryszard Wagner (Wrocław, Lwówek Śląski - więcej TUTAJ), Johannes Brahms (wybitny romantyk otrzymał od Uniwersytetu Wrocławskiego tytuł doctora honoriscausa i koncertował wiele razy na Dolnym Śląsku - więcej TUTAJ) lub epigoni romantyzmu (neoromantycy): Gustav Mahler i Richard Strauss (kilkukrotnie koncertowali we Wrocławiu). Z wirtuozów warto wspomnieć m.in.: Lipińskiego, który koncertował we Wrocławiu (więcej TUTAJ), Paganiniego, który także występował we Wrocławiu (więcej TUTAJ), Wieniawskiego, znanego z występów w Szczawnie-Zdroju (więcej TUTAJ), Clarę Schumann (we Wrocławiu - więcej TUTAJ). Na Dolnym Śląsku (głównie we Wrocławiu) prezentowały się także gwiazdy opery romantycznej: Josef Tichatschek (pierwszy Tannhäuser w operze romantycznej Wagnera, więcej TUTAJ), Jenny Lind (gwiazda opery "Ein Feldlager in Schlesien" Meyerbeera), Wilhelmine Schröder-Devrient (pierwsza Wenus w operze romantycznej Wagnera, więcej TUTAJ), Malvina Garrigues Schnorr von Carolsfeld (pierwsza Izolda w dramacie romantycznym Wagnera, więcej TUTAJ). Trzeba dodać, że Wrocław słynął jako ważny ośrodek operowy (w tym promujący operę romantyczną Wagnera), z kolei orkiestra pałacowa w Lwówku Śląskim w latach 60. XIX wieku słynęła jako jedna z najlepszych w Europie prywatnych orkiestr specjalizujących się w repertuarze romantycznym (z orkiestrą występowali m.in. Hector Berlioz, Liszt, Wagner, >> Tausig, >> Bülow). Za szczególnie romantyczny instrument uważa się fortepian - spopularyzowany w romantyzmie. Na Dolnym Śląsku produkowano cenione fortepiany (np. Seiler w Legnicy), a z regionu pochodziło wielu wybitnych pianistów - cenionych wykonawców repertuaru romantycznego (np. Ansorge) - więcej TUTAJ. 
  + romantyczne brzmienie (w tym nowy typ organów symfonicznych z romantycznym strojem, budowanych m.in. przez firmę Schlag ze Świdnicy – słynne organy tej firmy znajdują się w Kościele Pokoju w Świdnicy, mają barokowy prospekt, ale romantyczne piszczałki).  

Chopin wielokrotnie gościł na Dolnym Śląsku, na zdjęciu tzw. dworek Chopina w Dusznikach-Zdroju, gdzie odbywa się Festiwal Chopinowski 

dawny pałac w Lwówku Śląskim - tam odbywały się jedne najważniejszych romantycznych koncertów w historii Śląska 

organy w Kościele Pokoju w Świdnicy - barokowe z wyglądu, romantyczne w brzmieniu 

fortepian z legnickiej fabryki Seilera, Muzeum Miejskie Wrocławia 

medal pamiątkowy z wizerunkiem Brahmsa, wystawa w Muzeum Miejskim Wrocławia 

• nauka, filozofia, medycyna: badanie natury: wczesnoromantyczny przedstawiciel: Johann Wilhelm Ritter z Chojnowa, fizyk, odkrywca promieniowania UV. Z kolei Alexander von Humboldt - wybitny naukowiec, popularyzator terminu "kosmos" – przebywał na Dolnym Śląsku i w Sudetach (więcej TUTAJ); narodziny językoznawstwa – w tym językoznawstwo romantyczne - Wilhelm von Humboldt (posiadał zamek w Otmuchowie) i hermeneutyki – za jej ojca uznaje się Friedricha Schleiermachera z Wrocławia; Carl Gustav Carus (gościł m.in. w Cieplicach) – wspomniany malarz, jako naukowiec badał m.in. nieświadomość (więcej TUTAJ), w medycynie zainteresowanie leczenia w zgodzie z naturą i za pomocą natury (balneologia - Vincenz Priessnitz z Jesenika, czeski Dolny Śląsk tzw. Österreichisch-Schlesien, rozwinięcie tej praktyki w Sokołowsku przez Brehmera), uzdrowiska (rozkwit m.in. Szczawna, Dusznik, Jedliny, Cieplic - gdzie gościło wielu romantyków) , homeopatia - w latach 1836 - 1845 z Wrocławiem i Łużycami związany był Georg August Benjamin Schweikert - jeden z pionierów homeopatii, autor "Materialien zu einer vergleichenden heilmittellehre zum gebrauch für homöopathisch heilende aerzte", a także Johann Gustav Schweikert (syn Benjamina Schweikerta) oraz Raphael Finckenstein związani z Wrocławiem ("Die Homöopathie und ihr neuester Gegner..." Wrocław 1845). 

prof. Humboldt, reprezentant romantyzmu w nauce, był związany m.in. z Różanką w Sudetach (prawy górny róg) oraz z Sokołowskiem (prawy dolny róg), popiersie z Goerlitz (lewa)

• dramat i teatr (dramat romantyczny, teatr lokalny o romantycznych tendencjach: Karl von Holtei we Wrocławiu - więcej TUTAJ, neoromantyczne tendencje symbolistyczne m.in. w twórczości Gerharta Hauptmanna – „Zatopiony dzwon” - więcej TUTAJ). 

Holtei napisał m.in. popularną sztukę na temat Kościuszki pod tytułem "Stary Wódz"- więcej TUTAJ 

• ogrodnictwo/architektura krajobrazu (park romantyczny – sentymentalny, w stylu krajobrazowym, zwany niekiedy angielskim), parki romantyczne - także ze sztucznymi ruinami, m.in. w Bukowcu (Bukowiec odwiedziła Izabela Czartoryska, autorka dzieła "Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów"  - wydane we Wrocławiu w 1805 r.), oraz parki np. w Kwietnie, Bad Muskau/Łęknicy, Bożkowie, Kromlau (łużycka miejscowość historycznie związana z Śląskiem), parki zdrojowe w Sokołowsku z zameczkami, jaskiniami i pawilonami itd. 

park w Kromlau, Łużyce, dawniej enklawa administracyjna Śląska 

park krajobrazowy w Bukowcu 

dzieło Czartoryskiej wydane we Wrocławiu w 1805, domena publiczna, POLONA

• nawet… szachy romantyczne – styl gry reprezentowany m.in. przez szachistę Adolfa Anderssena z Wrocławia. W 1851 roku zagrał w tzw. Nieśmiertelnej partii (ang. Immortal Game, niem. Unsterbliche Partie) – uważanej za kultowy pojedynek szachów romantycznych.
  
  

opis legendarne partii z udziałem Anderssena, XIX wiek 

• a także… "romantyczna choroba"(!) – jak nazwana została… gruźlica, która dziesiątkowała właśnie w wieku romantyzmu i zabrała życie wielu twórcom (Chopin!) oraz bohaterom romantycznym. Epidemii gruźlicy sprzyjały obyczaje epoki. W romantyzmie zaczęto walkę z chorobą, a na Dolnym Śląsku powstało pierwsze sanatorium leczące z gruźlicy – Sokołowsko (więcej TUTAJ). Projekt wspierał Alexander von Humboldt – jeden z najbardziej romantycznych naukowców. 

sanatorium w Sokołowsku - pierwsze w Europie leczące gruźlicę, założone w 1855 roku przez dra Brehmera, podopiecznego prof. Humboldta, gmach sanatorium w romantyczny stylu neogotyckim 

Charakterystyka romantyzmu: 

• „kult bohaterów” np. z czasów bieżących: Napoleon – więcej TUTAJ/Kościuszko – więcej TUTAJ, jak i z przeszłości, np. Barbarossa w Niemczech; i kult wybitnych jednostek (geniuszy, wirtuozów), a zarazem kształtowanie idei narodowości (narodziny nacjonalizmu), wielkich wspólnot 

Kościuszko i Napoleon - witraże w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze 

• gloryfikacja gotyku i średniowiecza (wspomniane neogotyckie tendencje żywe w całym XIX wieku, badanie średniowiecznych tekstów niemieckich i słowiańskich na Uniwersytecie we Wrocławiu przez prof. Hagena i Hoffmanna von Fallersleben), tęsknota za  rycerstwem (turniej w Starym Książu - więcej TUTAJ) 
  
  
• kult lasu i gór, natury: rozwój turystyki górskiej oraz zagospodarowanie gór: szlaki, schroniska (w tym np. Szwajcarka – więcej TUTAJ oraz Starościńskie Skały – romantyczna adaptacja skał na punkt widokowy książąt pruskich – więcej TUTAJ. Pierwszy przewodnik górski - Franz Pabel w Górach Stołowych (więcej TUTAJ). 

Starościńskie Skały, pierwotnie Mariannenfels na cześć Marii Anny Amalie z Hesji-Homburga (Marianna Pruska) 

Szwajcarka w Rudawach Janowickich z 1823 roku 

upamiętnienie pierwszego przewodnika sudeckiego 

moda na góry: kolejka wędrowców zmierzających na Śnieżkę - śląska filiżanka, wystawa w Muzeum Śląskim w Goerlitz 

• uwielbienie ruin (wspomniane "sztuczne ruiny" w architekturze), tajemniczość 
  
  
• zainteresowanie emocjonalnością (w tym niepokój, groza, silne uczucia, skrajne uczucia), zainteresowanie intuicją/psychologią (m.in. wspomniane badania nieświadomości przez Carusa), a zarazem zjawiskami nadprzyrodzonymi, fantastyką (literatura fantastyczna m.in. Hoffmanna - ciekawostka związana z Cieplicami TUTAJ ), a nawet mistyką (Mickiewicz tłumaczył fragmenty z dzieł Jakuba Boehmego ze Zgorzelca i Angelusa Silesiusa z Wrocławia), zainteresowanie okultyzmem i makabrą oraz demonizmem 
  
  

Zdania i Uwagi Adama Mickiewicza 

• inspiracja ludowością, folklorem (kształtowanie się etnologii i etnografii – na śląsku m.in. Karl Weinhold z Dzierżoniowa czy August Heinrich Hoffmann von Fallersleben – profesor Uniwersytetu Wrocławskiego) i orientem, legendami (ożywione zainteresowanie m.in. Karkonoszem/Liczyrzepą – więcej TUTAJ). 

Karkonosz/Liczyrzepa: od lewej: 1) kultowa wersja Moritza von Schwinda z około 1845 roku, 2) wersja z wystawy w Muzeum Śląskim w Goerlitz, 3) wersja rzeźbiarska z poczty w Jeleniej Górze, 4) wersja witrażowa w Muzeum Domu Hauptmannów w Szklarskiej Porębie 

• skłanianie się ku rewolucyjności, dynamice (także rozdarcie i wewnętrzny konflikt jednostki), łamaniu klasycznych zasad i porządków, twórcza postawa, buntowniczość 
  
  
• idea łączenia, syntezy, synkretyzm 

• sympatyzowanie z innością (nawet z chorobą, szaleństwem, eskapizmem) 
  
  
• gustowanie w nastrojach i barwach ciemniejszych, cienistych, fascynacja zmierzchem, mgłą i nocą, podziemiami i jaskiniami, snem
  
  
• sięganie po ironię i mistyfikację (ciekawe przykłady autorów związanych z Dolnym Śląskiem: mędrcy Syjonu oraz święta księżnej Sybilli) 
  
  

Co określamy mianem romantycznego dziś? 

Na przykład: zachody słońca (zapraszam do mojej galerii), noc (zapraszam do mojej galerii)

Symbole romantyczne dawniej i dziś: róża, serce, ogień – świeca, kominek. 

zamek Książ nocą 

zachód słońca nad Karkonoszami 

******

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest Robert - muzealnik, dziennikarz, przewodnik, animator, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku