Opery Wolfganga Amadeusza Mozarta stanowią jeden z fundamentów repertuarów teatrów muzycznych na całym świecie. Autorem librett do dwóch z nich był Ślązak, weteran wojny siedmioletniej! Geniusz z Salzburga i wrocławianin stworzyli perły. Ich „Uprowadzenie z seraju” cenili zarówno cesarz Józef II, jak i Goethe!
Zapraszam do lektury wpisu o genialnym kompozytorze i o jego starszym współpracowniku: urodzonym we Wrocławiu aktorze i pisarzu, który walczył w krwawej bitwie pod Kamienną Górą. „Pruskie Termopile” przeżył, ale dostał się do cesarskiej niewoli. W Austrii już pozostał, związał się z wiedeńskim życiem kulturalnym. Tam natrafił na Mozarta. Wspólnie stworzyli dwie opery. Jedna z nich była hitem za życia twórców. Do dziś jest często inscenizowana. Kuszący jest sam temat – osmański harem generujący sceny humorystyczne i wątki dotyczące seksualnej wolności!
O związkach Dolnego Śląska z operami i wielkimi kompozytorami pisałem już wielokrotnie. Jest to, jak się sam ciągle na nowo przekonuję, zagadnienie obfitujące w rozmaite niezwykłości i konteksty. Pora na kolejną porcję ciekawostek w tym klimacie! Polecam tag #opera.
Na blogu wspominałem też o związkach Mozarta i jego dzieł z Dolnym Śląskiem. Chodzi m.in. o pieśń do słów słynnego śląskiego poety: Johanna Christiana Günthera (urodzony w Strzegomiu, mieszkał m.in. w Kamiennej Górze, która pojawi się jeszcze w tym wpisie) (dziś badacze uważają, że autorem pieśni był ojciec Mozarta), a także o pierwszego dyrektora Mozarteum – instytucji założonej przez wdowę po Wolfgangu Amadeuszu. Placówka zainicjowała działalność pod skrzydłami Dolnoślązaka: Aloisa Tauxa (urodzony koło Ząbkowic Śląskich). Wspominałem też o związku „Czarodziejskiego Fletu” - ostatniej opery Mozarta – z Bożkowem i Krzeszowem. Więcej w postach z tagiem #Mozart.
W czasie swojego krótkiego życia (35 lat) Mozart napisał ponad 600 kompozycji wokalnych i instrumentalnych różnego rodzaju, od utworów na instrumenty solowe, przez kameralistykę, po koncerty, symfonie, msze i opery. Tych ostatnich naliczyć można łącznie 22. Niektóre nieukończone, inne napisane we współpracy. Kompletne i własne stanowią jednak większość jego cennej teatralnej spuścizny. W XXI wieku został wydany nawet album DVD „Mozart 22: The Completes Operas” związany z festiwalem w Salzburgu (rodzinnym mieście genialnego kompozytora). Na operowy dorobek Mozarta składają się różnorodne gatunki: opery komiczne, poważne, śpiewogry. Pierwszą operę Wolfgang Amadeusz zaprezentował w wieku... 11 lat! Najdojrzalsze dzieła stworzył w Wiedniu, jako kompozytor ponad 25 letni. Właśnie w tym czasie powstały dwa dzieła związane z 15 lat starszym od Mozarta Dolnoślązakiem.
Komedia z haremu – dzieło doskonałe
„Uprowadzenie z seraju” (Die Entführung aus dem Serail) z numerem KV 384, to tzw. singspiel – opera z tekstem po niemiecku i mówionymi dialogami. Muzykę napisał Wolfgang Amadeusz Mozart. Libretto stworzył Gottlieb Stephanie na podstawie wodewilu „ Belmont und Constanze, oder Die Entführung aus dem Serail” Christopha Friedricha Bretznera. Dodam, że był to plagiat, który oburzył autora oryginału! Opera miała premierę 16 lipca 1782 roku w Wiedniu. Została napisana na zamówienie tzw. Nationalsingspiel – pomysłu samego austriackiego cesarza Józefa II. Miała to być próba stworzenia austriackiej opery narodowej w opozycji do dominującej na scenach europejskich opery włoskiej. Opera Mozarta – jego wiedeński debiut sceniczny - okazała się wybitnym sukcesem w ramach tej oryginalnej koncepcji. Kolejne opery – w tym te najwybitniejsze – Mozart prezentował na deskach scen miast cesarskich: w Wiedniu i w Pradze. Librett dostarczali mu głównie trzej pisarze: Gottlieb Stephanie (1741-1800), Lorenzo Da Ponte (1749-1838) i Emanuel Schikaneder (1751—1812). Właśnie ten pierwszy był autorem słów do dwóch debiutanckich wiedeńskich oper Mozarta. Kompozytor otrzymał libretto „Die Entführung aus dem Serail” od Stephaniego 29 lipca 1781 roku. Autor słów miał wówczas 40 lat, a muzyk zaledwie 25. Jednak, jak wspominałem, miał już na koncie sporo dzieł dużego kalibru.
Opera doskonale wpisywała się w ówczesne potrzeby i mody. Zainspirowana była rosnącym zainteresowaniem egzotyczną kulturą Imperium Osmańskiego. Talent autora tekstu (który świetnie współpracował z Mozartem i elastycznie przerabiał skradziony pomysł) i geniusz kompozytora sprawiły, że dzieło odniosło ogromny sukces. Utwór był wielokrotnie wykonywany w Wiedniu i poza Austrią jeszcze za życia Mozarta (w tym w Warszawie, w 1783). Co ciekawe opera w intrygujący sposób wiąże się z biografią twórcy. Główna bohaterka nosi imię Constanze – identyczne, jak żona Mozarta, którą poślubił w roku premiery „Uprowadzenia z seraju”.
Do dziś opera jest często wystawiana, dając reżyserom pole do opisu, zwłaszcza w kwestii sytuacji komicznych i frywolnych klimatów. Goethe zanotował: „Die Entführung aus dem Serail schlug alles nieder, und es ist auf dem Theater von unserem so sorgsam gearbeiteten Stück niemals die Rede gewesen” (za: "Goethes Werke”, Italienische Reise, 1787) („Uprowadzenie z seraju podbiło wszystko, a nasze starania w tym, abyśmy napisali utwór teatralny tak doskonały, jak jego, próżne” - za: „Warszawska Opera Kameralna: Uprowadzenie z seraju”).
Warto dodać, że w czasie II wojny światowej rękopisami dzieła Mozarta trafił na Dolny Śląsk (do Książa i Krzeszowa)! Po wojnie partytura wraz z innymi dziełami z tzw. „berlinki” została przetransportowana do Krakowa.
Z wojny na scenę
Pora na kilka informacji o autorze libretta. Johann Gottlieb Stephanie (Stephan) (Gottlieb Stephanie der Jüngere) urodził się 19 lutego 1741 roku we Wrocławiu (wówczas Breslau). Był synem dyrektora szpitala. W tym czasie na Śląsku toczyły się walki I wojny śląskiej (3 stycznia 1741 roku nastąpił uroczysty wjazd Fryderyka Wielkiego do Wrocławia, a rok później - 11 czerwca 1742 roku podpisano pokój we Wrocławiu - Monarchia Habsburgów utraciła na rzecz Prus niemal cały Śląsk). Kiedy późniejszy autor librett do oper Mozarta był jeszcze dzieckiem, wybuchła II wojna śląska (1744–1745). Wiadomo, że we Wrocławiu Johann Gottlieb Stephanie uczęszczał do tamtejszego gimnazjum. Następnie udał się na studia prawnicze do Halle. Z nieznanych do końca przyczyn (problemy finansowe?) znalazł się w pułku huzarów Paula Josepha Malachow von Malachowskiego. Wojska te brały udział w wojnie siedmioletniej na Śląsku. Tym sposobem w 1760 roku Johann Gottlieb Stephanie stanął do walki w bitwie, która odbyła się 23 czerwca pod Kamienną Górą (Landeshut). Wojska pruskie przegrały tę strategiczną potyczkę (scena tej bitwy, nazywanej pruskimi Termopilami – zdobi witraż w kamiennogórskim ratuszu). Śmierć poniosło około 2 tysięcy towarzyszy poety, on sam – podobnie jak 8 tysięcy innych żołnierzy Fryderyka Wielkiego – trafił do niewoli. W Austrii pozostał w mundurze. Kontynuował karierę wojskową. Porzucił ją pod koniec lat 60. XVIII wieku i znalazł pracę jako aktor. Miał starszego brata, również związanego z teatrem w Wiedniu - Christiana Gottloba Stephaniego.
Johann Gottlieb Stephanie pracował również jako dramaturg. Pisał teksty do oper. Jego twórczością zainteresował się Mozart, który trafił do Wiednia. Napisał do słów wrocławianina dwie opery. Wspomniany wyżej hit - „Uprowadzenie z seraju” i „Der Schauspieldirektor” z 1786 roku. Również w 1786 roku po tekst Stephaniego sięgnął Carl Ditters von Dittersdorf. Do jego słów napisał swoją najsłynniejszą operę: „Doktor und Apotheker”, która premierę miała 11 lipca 1786 roku w Wiedniu. Dittersdorf od 1770 roku był nadwornym kapelmistrzem księcia-biskupa Wrocławia - Philippa Gottharda von Schaffgotscha. Rezydował w zamku w Jaworniku w Sudetach na krańcach historycznego Dolnego Śląska. Z kolei około 1790 roku Dittersdorf współpracował z dworem księcia Carla Christiana Erdmanna von Württemberg-Oels w Oleśnicy na Dolnym Śląsku (więcej TUTAJ).
W "Stephanie des Jüngerns sämmtliche Singspiele" (zawiera m.in. libretta do „Der Schauspieldirektor” i „Doktor und Apotheker”) - książce wydanej przez Davida Siegerta w Legnicy w 1792 roku, czytamy we wstępie: "Musiałem więc przerobić Die Entführung aus dem Serail dla Mozarta, Das Irrlicht dla Umlaufa i Das wütende Heer dla Ruprechta". Chodzi o Ignaza Umlaufa i Martina Ruprechta, pomniejszych wiedeńskich twórców operowych. Ta śląska publikacja to cenne źródło, na które powołują się badacze dawnej opery. We wstępie autor napisał też:
„Miałem szczęście, że Mozart i Dittersdorf, dwaj znani mistrzowie muzyki, otrzymali ode mnie moje pisma i woleli je od wszystkich innych. To zaszczyt, z którego mogę być dumny, ponieważ ci dwaj zbyt dobrze znają wymagania Singspielu. Nie chcę przez to powiedzieć, że moje prace, które prezentuję światu w nowym wydaniu, są arcydziełami; ale że jestem przekonany, że nie są one całkowicie niegodne lektury”.
Johann Gottlieb Stephanie zmarł 23 stycznia 1800 roku w Wiedniu. Wiadomości biograficzne o autorze librett za: "Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Stadt Wien", "Die Entführung aus dem Serail: Libretto”, „Der Krieg mit Humanen Antlitz in Gottlieb Stephanies des Jüngeren Soldatenstück die Kriegsgefangenen”, „Apparat / Kommentar”, „Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen Teutschen”.
Po premierze „Uprowadzenia z seraju” Mozart skomponował dwie nieukończone opery, które premierę miały w XIX wieku po śmierci autora. Następnie po kilku latach, w 1785, wrócił do współpracy z swoim pierwszym wiedeńskim librecistą. Ślązak napisał dla niego tekst do komedii muzycznej „Der Schauspieldirektor”. Dzieło ma numer 486 w katalogu dzieł Mozarta. Premiera odbyła się w Wiedniu 7 lutego 1786 roku. Tego samego roku, kilka miesięcy później, na deski teatru trafił nieśmiertelny hit Mozarta: „Le nozze di Figaro” (Wesele Figara) (1 maja 1786). Libretto do tej opery napisał Lorenzo Da Ponte, podobnie jak do kolejnych części „trylogii”: „Don Giovanni”, „Così fan tutte”.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz