(wow!) zestaw ciekawostek, cz. 2: niezwykły pelikan z kościoła (przykłady z Świdnicy, Nowej Rudy i inne)

W tym odcinku ciekawostek poznamy mistycznego pelikana, symbol obecny w sztuce, literaturze i heraldyce. Na dowód m.in. dwa zabytki z Dolnego Śląska (w tym z listy światowego dziedzictwa), a także autorzy pokroju Tomasza z Akwinu, Dantego Alighieri oraz Juliusza Słowackiego. Będzie też o wczesnochrześcijańskim bestiariuszu. 

pelikan z łacińską inskrypcją "pro lege et pro grege" w Kościele Pokoju w Świdnicy  

Wow! to mój zestaw ciekawostek, w których pokrótce opisuję niezwykłe zabytki czy widoki, jakie udało mi się uchwycić podczas moich wypraw. To rzeczy małe i duże. Często o niecodziennym kontekście lub niezwykłej historii. Zapraszam.


Lista odcinków serii TUTAJ. 

Dlaczego w wielu kościołach czy kaplicach widzimy wizerunek ukazujący ptaka, który karmi swoją krwią młode?! To dość drastyczny i zaskakujący symbol. Tym pierzastym stworzeniem jest pelikan. Pelikany to ptaki wodne spotykane najczęściej w Afryce czy na Bliskim Wschodzie. Zakorzeniony w starożytności mit dotyczący tych zwierząt wpłynął na chrześcijaństwo. Wierzono, że samica była zdolna nakarmić młode w potrzebie nawet swoim własnym ciałem.

herb wsi Drávatamási na węgiersko-chorwackiej granicy, wolne media, wikimedia.org

Poświęcała się, uderzając dziobem w tułów. Krew z rany spływała prosto w wygłodniałe dzioby jej dzieci. Stało się to metaforą kościoła i Zbawiciela. Legenda ta została opisana w anonimowym dziele o nazwie „Physiologus” z czasów wczesnego chrześcijaństwa. Jest to rodzaj religijnego bestiariusza.  W średniowieczu utwór ten był spopularyzowany wieloma wydaniami. Kodeksy takie były ilustrowane.

"Emblemata: Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts" - wizerunki pelikana w sztuce (Google Books)

Wizerunek ptaka karmiącego swoje młode własną krwią i ciałem przeniknął do kultury. Stał się popularny nie tylko w sztukach plastycznych, ale i w literaturze, a nawet heraldyce. Motyw ten pojawia się np. w hymnie „Adoro te devote”, który przypisywany jest Tomaszowi z Akwinu (XIII wiek).

Pie Pelicane, Jesu Domine,

Me immundum munda tuo Sanguine

Wątek został też użyty przez autora „Boskiej Komedii”. Pojawia się w pieśni XXV „Raju” (cz. VIII „Niebo gwiazd stałych”). Dante Alighieri napisał swój poemat na początku XIV wieku.

Questi è colui che giacque sopra ’l petto

del nostro pellicano, e questi fue

di su la croce al grande officio eletto

Także geniusz późniejszej epoki, Szekspir, odniósł się do symboliki pelikana. W akcie IV, scenie 5. „Hamleta” z ust Laertesa, brata Ofelii, padają słowa:

To his good friends thus wide I’ll ope my arms

And, like the kind life-rendering pelican,

Repast them with my blood.

Także w literaturze polskiej możemy znaleźć odniesienia do omawianej symboliki. W IV akcie romansu dramatycznego „Sen srebrny Salomei” Słowackiego z 1844 roku znajdujemy taką frazę:

Na nim pelikana gniazdo 

Karmiącego krwią swe dziatki; 

A z Chrystusa krew wytryska 

Coraz jaśniejsza i bledsza. 

Aniołkowi śród powietrza 

Lejąca się w puchar złoty.

W sztukach plastycznych istnieje mnogość przedstawień tego symbolu. Jednym z ciekawszych, słynnych wizerunków pelikana jest dzieło niderlandzkiego mistrza, Hieronima Boscha. Na odwrocie jego obrazu (olej na desce) „Św. Jan Ewangelista na Patmos” znajduje się scena męki Chrystusa, z centralnie ulokowanym symbolem pelikana z młodymi.

obraz Hieronima Boscha, wolne media, wikimedia.org

Na Welthellsicht również można znaleźć śląskie przykłady dzieł, na których pojawia się niezwykły pelikan. To na przykład malunek z Kościoła Pokoju w Świdnicy, niezwykłej ewangelickiej świątyni, która znajduje się na liście dziedzictwa kultury ludzkości UNESCO, oraz płaskorzeźba na cokole barokowego posągu z grupy ukrzyżowania przy Kaplicy Loretańskiej w Nowej Rudzie na Ziemi Kłodzkiej.

pelikan z Nowej Rudy 

Kaplica Zesłania Ducha Świętego w Bardzie 

Kościół Matki Bożej Różańcowej w Kłodzku

Muzeum Sprzętu Gospodarstwa Domowego w Ziębicach