Jedno z dzieł Jana Sebastiana Bacha ma szczególny związek z Wrocławiem. Mistrz kantat wykorzystał w swojej kompozycji zarówno słowa wrocławskiego poety, jak i muzykę kompozytora pochodzącego z Wrocławia. Oryginalny utwór, którym się zainspirował geniusz niemieckiego baroku, dedykowany był kantorowi z Wrocławia! To dopiero początek niezwykłych zbiegów okoliczności.
„Memento mori” to w baroku szczególnie eksponowany ideologiczny i artystyczny motyw. Troska o dobrą śmierć i zbawienie po niej definiowały życie pobożnych wiernych. W jednym z dzieł Bacha pojawia się bardzo charakterystyczne nawiązanie do tej dewizy.
Kolejna bachowska ciekawostka związana z Dolnym Śląskiem. Zawiera też niezwykły motyw czasu! Jako dodatek ciekawe zegary z Wrocławia: ratuszowy, słoneczny z kolekcji Uniwersytetu Wrocławskiego, kluskowy z dawnego kościoła św. Barbary oraz Kanzeluhr (Predigtuhr) – zegar kazelnicowy odmierzający czas kaznodziei ewangelickiemu.
grób Bacha w Lipsku, gdzie premierę miał omawiany utwór
zegar na gmachu ratusza we Wrocławiu
rzeźba Profil Czasu Salvadora Dalii, Wrocław
Na moim blogu wspomniałem już o wielu osobach pochodzących z Dolnego Śląska związanych z Janem Sebastianem Bachem. Byli to jego uczniowie oraz rodzina. Szerzej na ten temat TUTAJ. Wspominałem też, że twórczość śląskich literatów była wykorzystywana przez rozmaitych kompozytów muzyki dawnej, od Schütza po Telemanna. Bach też korzystał z poezji dolnośląskich liryków, pastorów oraz mistyków (na ten temat TUTAJ).
pomnik Bacha w Lipsku, gdzie pracował od 1723 roku do śmierci w 1750
24 września 1724 roku w Lipsku, gdzie od 1723 roku Bach był szefem muzycznym (kantorem) i nauczycielem w szkole i kościele św. Tomasza, w ramach coniedzielnych obowiązków kompozytor zaprezentował nową kantatę. To wokalno-instrumentalna kompozycja, nawiązująca do liturgii danego dnia. Tą kantatą była „Liebster Gott, wenn werd ich sterben?” z numerem BWV8 w katalogu dzieł Bacha. Jak każda kompozycja mistrza, tak i ta jest prawdziwą perłą barokowej muzyki. Magia kontrapunktu i melodycznej retoryki są w niej zachowane na najwyższym poziomie. Wyjątkowości tej akurat kantacie nadaje jej szczególny związek z Dolnym Śląskiem i Dolnoślązakami. Wspominają o tych kontekstach wybitni biografowie i badacze twórczości Bacha, w tym Spitta czy Dürr.
Memento Mori - Kościół Pokoju w Świdnicy, gdzie kantorem był uczeń Jana Sebastiana Bacha
zegar słoneczny, wystawa Uniwersytetu Wrocławskiego "Sol Omnia Regit. Gnomoniczne opowieści z Wieży Matematycznej"
Pobożna liryka Dolnoślązaka
Tekst do kantaty Bach zaczerpnął z libretta anonimowego twórcy opartego na chorale Caspara Neumanna. Pierwsza i ostatnia część kantaty to dosłowny cytat z poezji wrocławskiego autora. Neumann urodził się 14 września 1648 roku we Wrocławiu, a zmarł 27 stycznia 1715 roku w rodzinnym mieście.
Caspar Neumann, wolne media, wikimedia.org
kościół Marii Magdaleny we Wrocławiu, w którym pastorem był autor słów z kantaty Bacha
epitafium Neumanna w prezbiterium kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu
W chórze otwierającym kantatę Bach opracował jedną strofę. Jest to stylizowany oktostych, przypominający nieco tzw. włoską ottava siciliana czy też Bar-Form - średniowieczną niemiecką formułę układów rymów w strofie, używaną szczególnie od XII do XIV wieku. Chodzi o ośmiowersowy układ: ABABCCDD.
Liebster Gott, wenn werd ich sterben?
Meine Zeit läuft immer hin,
Und des alten Adams Erben,
Unter denen ich auch bin,
Haben dies zum,
Dass sie eine kleine Weil
Arm und elend sein auf Erden
Und denn selber Erde werden.
(za: „The Cantatas of J. S. Bach: With their librettos in German-English parallel text”)
Kiedy umrę, Boże dobry?
Nieustannie czas przemija,
W spadku dał nam Adam stary,
który oto spełniam ja,
Ojcowizny takiej trud,
Że żywota chwila złud,
bieda i znój na tej Ziemi
wnet sama w proch się zmieni.
(tłumaczenie własne autora bloga)
zegar kazelnicowy z czasów Bacha, 1748, wystawa w Pałacu Królewskim we Wrocławiu - Muzeum Historyczne
zegar kazelnicowy z czasów Bacha, 1748, wystawa w Pałacu Królewskim we Wrocławiu - Muzeum Historyczne
Muzyka poprzednika, również Dolnoślązaka
Do tych słów wrocławskiego poety-pastora muzykę napisał Daniel Vetter. Był on organistą i kompozytorem, który działał w Lipsku. Vetter urodził się w 1657 lub 1658 roku we Wrocławiu. Przeniósł się do Saksonii i osiadł w Lipsku, gdzie zdobył poważanie. Był organistą w kościele św. Mikołaja. Zmarł 7 lutego 1721 roku, dwa lata przed przybyciem Bacha do tego miasta. Bach zajął zresztą posadę Vettera, był organistą nie tylko w kościele św. Tomasza, ale i w kościele Mikołaja, gdzie odbyło się wiele premier jego kompozycji. Bach zaczerpnął z twórczości wrocławianina melodię jego chorału do słów Neumanna. Mistrz baroku opracował ten słowno-muzyczny utwór na nowo. Stworzył coś niezwykłego.
kościół św. Mikołaja w Lipsku, gdzie do 1721 roku grał Vetter z Wrocławia, a od 1723 roku Jan Sebastian Bach
Chór otwierający kantatę oparty jest na metrum 12/8 z lekko kołyszącym, kojącym tanecznym rytmem (przypomina włoską, pasterską sicilianę – Bach użył takiej formuły również w chórze "Kommt, ihr Töchter" otwierającym Pasję św. Mateusza) (za: "The Musical Topic: Hunt, Military and Pastoral"). Ciekawostką są retoryczne chwyty w warstwie instrumentalnej. Flet poprzeczny otrzymał rolę zegara, który swoim tykaniem odmierza czas. Partia tego instrumentu opiera się w dużej mierze na cyklicznie powtarzanym motywie 24 szybkich wysokich nut szesnastkowych. Ich liczba jest symboliczna – to miara godzin w dobie. Natomiast ich układ oddaje uporczywy i nieokiełznany upływ czasu, o którym też mowa w warstwie tekstowej (podobnym muzycznym motywem retorycznym jest słynne "pukanie losu do drzwi" w V Symfonii Beethovena).
Z kolei instrumenty smyczkowe wygrywają techniką szarpania strun pochody dźwięków, które przypominają miarowe uderzenia dzwonów, kojarzonych z rytmem życia i śmierci. W tym czasie dęte oboje snują liryczną arabeskę, niczym nić życia. Sama aura kompozycji wydaje się być z pozoru pogodna. Jednak niepokój i metafizykę wnoszą do tej wielowarstwowej subtelnej polifonicznej tkanki właśnie zaskakujące efekty instrumentalne. To element barokowego konceptu, który z sztuki czyni narzędzie kaznodziejskie.
Bach: Cantata 8 "Liebster Gott, wenn werd ich sterben" cz. I, chór (YouTube)
Liebster Gott, wann werd' ich sterben, jako chorał: Tekst: Caspar Neumann, melodia: Daniel Vetter (YouTube) - z tej melodii Bach wyczarował niezwykłe muzyczne kazanie o życiu i śmierci
Wrocławski odpowiednik Bacha
Bachowskie i inne muzykologiczne źródła (np. „The hymns and hymn melodies of the cantatas and motetts”, „Johann Sebastian Bach. Eine Biografie in zwei Bänden”) podają, że Vetter napisał muzykę do słów Neumanna na zamówienie zaprzyjaźnionego kantora z Wrocławia. Chodzi o Jacobo Wilisio (również: Jacob Wilisch czy Jakob Wilisius) (młodszego) (za: „Selbstbiographien deutscher Musiker des XVIII”, „Die Tonkünstler Schlesiens: ein Beitrag zur Kunstgeschichte”). Był on wrocławianinem żyjącym na przełomie XVII i XVIII wieku. Kantorem w kościele Bernarda od 1690 roku. Później został kantorem w szkole i kościele św. Elżbiety i Barbary (czyli w stolicy Dolnego Śląska pełnił taką samą funkcję jak Bach w Lipsku). Co ciekawe uczniem Wilisiusa był wspomniany przeze mnie w innym wpisie, Johann Balthasar Reimann. Był on organistą i kantorem związanym z Wrocławiem, a później Kościołem Łaski w Jeleniej Górze. Reimanna uważa się niekiedy za ucznia Bacha (spotkanie około 1740), a na pewno za zagorzałego wielbiciela i propagatora twórczości kantora z Lipska. Tym sposobem historia zatoczyła niezwykłe koło!
kościół Elżbiety we Wrocławiu, gdzie kantorem był Wilisius, na którego zlecenie powstał pierwowzór chorału wykorzystanego przez Bacha w jego kantacie
Warto też podkreślić, że w 1724 roku, kiedy kantata miała premierę, bezpośrednim przełożonym Bacha był konrektor Christian Ludovici, profesor uniwersytetu w Lipsku, również Dolnoślązak, pochodzący z Kamiennej Góry! Ludovici piastował swoje stanowisko, kiedy Bach został przyjęty do pracy w 1723 roku. Zrezygnował z posady w czasie semestru zimowego (między październikiem a grudniem) 1724 roku.
dawny kościół Barbarakirche - Zegar Kluskowy, jeden z ciekawszych kulturowo czasomierzy we Wrocławiu. W tej świątyni również obowiązki kantora pełnił Wilisius, na którego zlecenie powstał pierwowzór chorału wykorzystanego przez Bacha w jego kantacie
wpisy związane z muzycznymi ciekawostkami TUTAJ
polecam też post:
Chwytaj dzień! – wyprawa w poszukiwaniu niestraconego czasu (zegary i miejsca związane z czasem na Dolnym Śląsku i w okolicy) TUTAJ
****
Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.
Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.
****
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz