Z lasów i pól, cz. 3 – królewski krzew życia i śmierci

Tym razem bohaterem cyklu będzie cis. Wieczne zielona iglasta roślina na progu jesieni ozdobiona jest czerwonymi owocami – to osnówki – jedyna jadalna cześć toksycznego krzewu! Ale nawet w tej szkodliwości, roślina ta ma w sobie bardzo cenne właściwości lecznicze. Od wieków też ceniona jest za swoje drewno oraz walory ozdobne. Do dziś przetrwało wiele sędziwych egzemplarzy. W 1994 roku cis został Drzewem Roku. 

cis w Sokołowsku 


Tak naprawdę, to czerwone korale pojawiają się tylko na części drzewek – tych żeńskich. Skąd nazwa tego drzewa? Jakie są jego właściwości? Gdzie rosną słynne cisy?




Historyczny ślad
Cis czyli Taxus baccata to drzewo znane ludziom od wieków. Znajdowane są m.in. łuki oraz inna broń wytworzona z jego drewna. Są też przykłady biżuterii i narzędzi domowych. Niektórzy wywodzą własnie jego nazwę od greckiego τόξον – łuk. Inni w słowie “Taxus” widzą τοξικόν – truciznę do strzał. Łacińsko-greckie brzmienie przejęły inne języki europejskie (tasso, teix, tejo). Pobrzmiewa ona też w językach słowiańskich (tis, cis). Określenie “baccata” oznacza zaś “dający czerwone jagody”. Perska nazwa سرخدار odnosi się do tej samej cechy. Czesi nazywają krzew Tis červený.
Jeżeli jesteśmy przy historii to koniecznie trzeba wspomnieć, że cis pojawia się w Statucie warckim, dokumencie z 1423 roku. Co 590 lat temu robiło drzewo w królewskim dokumencie? Okazuje się, że dekret miał je chronić. Stąd część komentatorów w prawie tym dopatruje się pierwszych przepisów o ochronie roślin. Niektórzy jednak uważają tego typu interpretacje za poważne nadużycie, tłumacząc, że chodziło bardziej o ochronę własności i interesów. Tak czy inaczej, mamy bardzo stare ślady archeologiczne oraz piśmiennicze świadczące o znaczeniu tego ozdobnego dziś krzewu. Mamy też wciąż żywe osobniki, które “pamiętają” czasy królów i książąt! Cis jest długowieczny. Mówi się, że może żyć nawet około 3 tysięcy lat! W Polsce za najstarszy uważany jest cis henrykowski, rosnący w gminie Lubań. Jego wiek szacowany jest na... 1300 lat! Inny “staruszek” rośnie w Książańskim Parku Krajobrazowym. Na szlaku rezerwatu w wąwozie Pełcznicy natrafiamy na Cis Bolko, którego wiek szacowany jest nawet na 600 lat.

cis w Książańskim Parku Krajobrazowym 


W kulturze i medycynie 
Mając tak ważne miejsce w życiu człowieka, cis zadomowił się nie tylko jako materiał budowlany. Jego cenne drewno służyło rzemieślnikom. Ale sam krzew szybko został doceniony jako roślina ozdobna. Wiedziano również o jego toksycznych właściwościach. Wszystko to spowodowało, że cis stał się ważnym elementem kultury. Istnieją legendy i obyczaje związane z cisem. Jego śmiertelne właściwości spowodowały, że często obsadzano nim cmentarze, uznając, że ma związek z duchami.
Jedyną jadalną częścią rośliny jest czerwona osnówka na owocach, która dojrzewa w okolicy września. Znajdziemy ją na żeńskich krzewach (cis jest zwykle dwupienny, ma męskie i żeńskie osobniki). Cała reszta, łącznie z igłami i samymi nasionami, zawiera duże ilości trujących związków, przede wszystkim taksyny. Te trucizny zaburzają pracę wielu organów w tym serca, mogąc powodować gwałtowną śmierć! Wyizolowany z cisów związek paklitaksel ma jednak właściwości lecznicze i służy w terapii kilku rodzajów raka. Zresztą od wieków ta roślina znajdowała się w apteczce zielarskiej.
W 1994 roku cis został drzewem roku w ramach plebiscytu ekologicznego Baum des Jahres . 
Współcześnie roślina podlega ochronie w Polsce nieprzerwanie od 1946 roku.
W parkach ten krzew jest szczególnie urokliwą ozdobą. Stanowi też źródło pokarmu dla rozmaitych ptaków i małych ssaków.

cis w Szczawnie-Zdroju