Wybrane Mahlerowskie ciekawostki związane z literaturą (polską: Mickiewicz i niemiecką: Eichendorff, ludowe pieśni, Mann) oraz Dolnym Śląskiem (Wrocław, Legnica, Nowy Kościół, Jagniatków, Szczawno-Zdrój).
Gustav Mahler urodził się 7 lipca 1860 roku w Kalište koło Humpolca w Cesarstwie Austriackim, obecnie w Czechach (pochodził z niemieckojęzycznej czeskiej rodziny Żydów). Zmarł 18 maja 1911 roku w Wiedniu. Był kompozytorem i dyrygentem. Uchodzi za jednego z najwybitniejszych symfoników w dziejach. Karierę zaczynał od dyrygentury, prowadząc wykonania między innymi operowe (w tym Wagnera) w Austrii i w Niemczech. Później również w USA. Spuściznę kompozytorską mistrza stanową symfonie (9 kompletnych), cykle pieśni i utwory kameralne. Szczególnie dwie pierwsze grupy są wciąż cenione i wykonywane.
Jednym z pierwszych, młodzieńczych - niestety nieukończonych dzieł Mahlera - była opera "Rübezahl" o Karkonoszu - Duchu Gór z Sudetów (podobne dzieło zaplanował i również porzucił kilkadziesiąt lat wcześniej Weber).
Mahler, wolne media, wikimedia.org
Wrocław: koncerty i portret
We Wrocławiu muzyk przebywał na zaproszenie uznanego lekarza doktora Alberta Neissera, autorytetu w dziedzinie dermatologii (22. razy zgłaszany był do nagrody Nobla!). W jego willi często gościli słynni muzycy (np. Richard Strauss) czy pisarze (Hauptmann).
Mahler w stolicy Dolnego Śląska również koncertował. 20 grudnia 1905 roku wykonał swoją „V Symfonię” (o której będzie jeszcze mowa dalej w tekście). Z kolei 24 października 1906 roku poprowadził znów wykonanie własnych kompozycji, w tym "III Symfonii" (o której też będzie jeszcze mowa) i pieśni. Podczas pobytu Mahlera we Wrocławiu na zamówienie Neissera powstał portret kompozytora autorstwa cenionego portrecisty Fritza Erlera.
Albert Neisser, portret autorstwa Fritza Erlera, wolne media, wikimedia.org
Gerhart Hauptmann, portret autorstwa Fritza Erlera, wolne media, wikimedia.org
Związki z Hauptmannem
(Nowy Kościół koło Świerzawy, Hanusia z Jagniątkowa i III Symfonia)
Znajomość i sympatia łączyła austriackiego kompozytora z śląskim noblistą. Gerhart Hauptmann, dramatopisarz i nowelista pochodzący z Szczawna-Zdroju, laureat literackiego Nobla z 1912 roku, poznał się z autorem wielkich symfonii oraz z nim korespondował (m.in. z Jagniatkowa). Uczestniczył też w koncertach, którymi dyrygował muzyk (np. w wykonaniu „Złota Renu” Wagnera). W biografiach obu twórców trafiamy na ciekawe ślady ich wzajemnej relacji personalnej i artystycznej („Gustav Mahler: Volume 3. Vienna: Triumph and Disillusion”). Z Hauptmannem korespondowała też żona Mahlera, Alma.
Gerhart Hauptmann, pomnik w Szczawnie-Zdroju
Muzeum Miejskie „Dom Gerharta Hauptmanna” w Jagniątkowie
Łączy ich też pieśń. W wspomnianej wyżej "III Symfonii" Mahlera (premiera w 1902) Mahler wykorzystał m.in. tekst Nietzschego, ale i ludową pieśń niemiecką. Piąta część o podtytule „Was mir die Engel erzählen“ zawiera słowa i melodię zaczerpnięte z "Es sungen drei Engel", którą wcześniej kompozytor umieścił w swoim cyklu pieśniarskim „Des Knaben Wunderhorn“. Pieśń doczekała się też opracowania na chór a capella autorstwa pochodzącego również z Szczawna-Zdroju kompozytora Clytusa Gottwalda! (więcej o nim w dalszej części tekstu).
Hoffmann Von Fallersleben: „Schlesische Volkslieder mit Melodien: aus dem Munde des Volks” - omawiana pieśń wraz z nutami u dołu strony (Google Books)
Mahler: Symphony No. 3 in D minor: Lustig im Tempo: 'Es sungen drei Engel' (YouTube)
Mahler: Des Knaben Wunderhorn: 11. Es sungen drei Engel (arr. C. Gottwald) (YouTube)
Z tej samej ludowej tradycji co Mahler, za pośrednictwem XIX-wiecznej antologii śląskiej „Schlesische Volkslieder mit Melodien”, korzystał Hauptmann. 284. pieśń w tym zbiorze, podana z melodią, ma niemal identyczną pierwszą strofę („Es sangen drei Engel den süßen Gesang, Sie sangen wol, daß es im Himmel erklang”), co chór w 5. części symfonii („Es sungen drei Engel einen süßen Gesang, Mit Freuden es selig in den Himmel klang”). Autor antologii śląskiej podaje, że pieśń pochodzi z Nowego Kościoła koło Świerzawy.
W tym samym zbiorze, pod numerem 293. znajduje się kolejna wersja tej samej pieśni zaczynająca się od wersów „Es sangen drei Engel einen schönen Gesang, Sie sangen, daß alles im Himmel erklang”. Ostatnią strofę tego utworu - „Die Seligkeit ist eine wunderschöne Stadt, Da Frieden und Freude kein Ende mehr hat” - Haputmann wykorzystał jako cytat, który wypowiada Obcy w „Hanneles Himmelfahrt” („Wniebowstąpienie Haneczki”) (premiera w 1893 roku).
Gerhart Hauptmann: „Hanneles Himmelfahrt”, u dołu s. 50 omawiany cytat z śląskich pieśni (Google Books)
Hoffmann Von Fallersleben: „Schlesische Volkslieder mit Melodien: aus dem Munde des Volks” (Google Books)
W roli Haneczki debiutowała nastoletnia aktorka Apolonia Dąmbska-Chałupiec, czyli Pola Negri w 1913 roku. Josef Thorak z okazji 80. urodzin noblisty podarował Hauptmannowi rzeźbę Hannele, która stoi obecnie w ogrodzie przy willi pisarza w Jagniątkowie (Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna).
posąg Hannele w Jagniątkowie
Monumentalne dzieło i młody asystent W 1910 roku 25 letni Otto Klemperer z Wrocławia został osobistym asystentem Gustava Mahlera podczas przygotowań do prapremiery VIII Symfonii Mahlera. Wydarzenie odbyło się 12 września w Monachium. Klemperer poznał autora symfonii już kilka lat wcześniej. Premierę niezwykłej symfonii swoją obecnością zaszczycili przyjaciele Mahlera, w tym Dolnoślązacy –Gerhart Hauptmann i doktor Albert Neisser. Na widowni zasiadł też syn Ryszarda Wagnera i Tomasz Mann (który jeszcze pojawi się w życiu Klemperera). Symfonia jest napisana na ogromny skład wykonawczy i jej finał stanowi kantatę do słów z ostatniej sceny „Fausta” Goethego. Klemperer często wykonywał symfonie Mahlera i dokonał nagrań kilku z nich.
Dziady i Mahler (II Symfonia)
Warto też dodać, że część (tzw. poemat Todtenfeier) "II Symfonii" Mahlera zastała zainspirowana lekturą niemieckiego tłumaczenia II części "Dziadów" Adama Mickiewicza! Kompozytor zetknął się z dziełem polskiego wieszcza podczas pracy w Lipsku. Autorem tłumaczenia był miłośnik Wagnera i Nietzschego - Siegfried Lipiner (wpłynął też na zainteresowanie Mahlera „Faustem” Goethego, po którego kompozytor sięgnął w swojej VIII Symfonii).
Adam Mickiewicz, Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu
"Dziady" Adama Mickiewicza, Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu
"Pan Tadeusz"Adama Mickiewicza, Muzeum Pana Tadeusza we Wrocławiu - manuskrypt odnaleziono po II wojnie w Zagrodnie oddalonym 20 km od Nowego Kościoła, wspomnianego wyżej
Siegfried Salomo Lipiner urodził się w rodzinie żydowskiej 24 października 1856 roku w Jarosławiu w Galicji pod austriackim zaborem. Zmarł 30 grudnia 1911 – pół roku po Mahlerze. Jego debiut literacki zachwycił Nietzschego i Wagnera. Młody poeta został nawet zaproszony do Bayreuth. Doktoryzował się pracą „Homunkulus: Eine Studie über Faust und die Philosophie Goethes” o „Fauście” Goethego. Za namową polskiego hrabiego pochodzącego z Wiednia, Karola Lanckorońskiego – znanego mecenasa i historyka sztuki, Lipiner dokonał pod koniec XIX wieku cenionego do dziś tłumaczenia dzieł Mickiewicza na niemiecki. Chodzi o „Pana Tadeusza” ("Herr Thaddäus oder Der letzte Einritt in Litauen") i „Dziady” ("Todtenfeier" 1887). Mahler przyjaźnił się z Lipinerem do końca życia, choć ich stosunki uległy ochłodzeniu po ślubie Mahlera z Almą.
Mahler: Totenfeier (YouTube)
Lektura „Dziadów” zaowocowała skomponowaniem poematu symfonicznego, który wstępnie miał być samodzielnym utworem orkiestrowym o charakterze żałobnym. Kompozycja nie jest dosłownym, narracyjnym przeniesieniem fabuły dzieła Mickiewicza na idiom muzyczny. Z dziełem polskiego wieszcza muzykę Mahlera łączy pewna emocjonalność, klimat. Kompozytor mógł wczuć się w bohatera dramatu, który miał tak samo na imię. Komentatorzy mówią też o łączącej ich nieszczęśliwej miłości. O wpływie Mickiewicza na Mahlera piszą liczni biografowie i komentatorzy jego dzieł (m.in. "Upheavals of Thought: The Intelligence of Emotions", "Gustav Mahler: The Symphonies Paperback", "The marche funèbre from Beethoven to Mahler"). Na taką informację można tez natrafić w programach koncertowych (NFM we Wrocławiu, 2017).
hrabia Lanckoroński,wolne media, wikimedia.org
Dzieło Manna i niecodzienna kompilacja Dolnoślązaka (V Symfonia)
Wspomniany wyżej Clytus Gottwald, kompozytor urodzony w Szczawnie-Zdroju, wybitny popularyzator muzyki współczesnej, wziął swój warsztat również inne znane dzieło Gustava Mahlera. To melodia związana z kinem i literaturą. Chodzi o Adagietto z "V Symfonii" (Mahler wykonał ją podczas wrocławskiego koncertu w 1905 roku), które pojawia się jako ścieżka dźwiękowa w “Śmierci w Wenecji” Viscontiego z 1971 roku. Trzeba nadmienić, że nowela "Śmierć w Wenecji", którą zekranizował włoski mistrz, to dzieło noblisty Tomasza Manna. Napisał ją w 1912 roku (w roku nagrodzenia Hauptmanna nagrodą Nobla, rok po śmierci Mahlera).
Mahler Symphony No 5 Adagietto (YouTube)
Symphony No. 5 in C-Sharp Minor: IV. Adagietto, "Im Abendrot" (arr. C. Gottwald) (YouTube)
Jej bohaterem jest Gustav von Aschenbach, literat, który pochodził ze śląskiego miasta L. (autor nie podaje pełnej nazwy, ale komentatorzy przypuszczają, że niemal z pewnością chodzi o Legnicę). Aschenbach, niemiecki pisarz zakochany w polskich chłopcu, to skomplikowana, intertekstualna postać. Wzorowana fizycznie na kompozytorze Gustavie (ma też to samo imię) Mahlerze - którego śmierć - poprzedająca napisanie noweli - była niezwykle wstrząsająca dla pisarza, biograficznie na postaci samego Manna (w Wenecji spotkał faktycznie urodziwego polskiego chłopca, jednak nie Tadzia, jak w książce, a Władzia. Imię Tadeusz mógł zdaniem komentatorów zainspirować poemat epicki Mickiewicza!), ale też na Wagnerze, ulubionym kompozytorze Manna. Po napisaniu "Parsifala" (opartego na eposie Eschenbacha - podobieństwo nazwiska z bohaterem noweli), Wagner wyjechał do Wenecji i tam faktycznie zmarł.
Ale wróćmy do omawianej kompozycji.
Gottwald opracował instrumentalny utwór Mahlera z filmu Viscontiego na chór. Jako słowa wykorzystał wiersz śląskiego poety, Josepha von Eichendorffa (znanego Mahlerowi - jego twórczość miała zainspirować symfonika do napisania nokturnów wchodzących w skład jego VII Symfonii!). Pieśń “Im Abendrot” w jego autorskiej aranżacji wykonywana jest na rozmaitych festiwalach i podczas koncertów w salach w Europie (tylko w ostatnich miesiącach znalazła się w programie takich wydarzeń, jak: “Singers at Six: Mahler and Brahms” BBC Singers w Londynie, “Cinema Chorale“ Festiwal Muzyki Filmowej w Krakowie czy International Choral Festival w Taipei). Został też nagrany m.in. na płycie z 2019 roku “Ko Matsushita - Contemporary Choral Music”. Muzyka Mahlera, którą wykonał we Wrocławiu, znalazła się zatem w ekranizacji powieści (związanej z Legnicą), którą zainspirowała postać Mahlera – w dodatku kompozytor z Szczawna-Zdroju ciekawie opracował ten pełen kontekstów utwór.
Post ukazał się w 2020 roku z okazji 160. rocznicy urodzin Mahlera.
muzyczne alegorie z willi Hauptmana w Jagniątkowie
Na blogu teksty o związkach innych kompozytorów z Dolnym Śląskiem:
Bach
Haendel
Wagner
Mendelssohn
Strauss
Brahms
muzycy romantyczni (m.in. Chopin, Weber)
inni #Muzyka
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz