Ponad 20 osób - badacze, literaci, w tym takie nazwiska, jak: Born, Stern, London, Haber, Bergius, Koch, Buchner, Neisser, Nocht, Sauerbruch, Domagk, Lenard, Lummer, Ehrlich, Dehmelt, Foerster, Hirszfeld, Tokarczuk, Hauptmann, Zamenhof, Gerlach, Blobel, Selten...
Co roku od ponad 100 lat wielkie emocje wzbudza ogłoszenie werdyktu w sprawie przyznania nagród Nobla. Wyróżnienie ufundowane przez wynalazcę i przemysłowca Alfreda Nobla otrzymują naukowcy, a także literaci i społecznicy. Trafia ono do osób, które szczególnie przysłużyły się ludzkości swoją pracą badawczą, walką o dobro oraz talentem.
Już w kilku moich tekstach pojawiły się wzmianki na temat takich osób. Dodawałem też zdjęcia, które przedstawiają noblistów, nominowanych, miejsca związane z nimi lub pamiątki czy też inne formy uhonorowania ich dokonań i upamiętniające te osoby. W tym poście przegląd takich właśnie faktów i ciekawostek.
Nauki przyrodnicze
W moim tekście „Einstein i Dolnoślązacy – rówieśnicy, współpracownicy i kontynuatorzy” wspominam trzech. Max Born urodził się 11 grudnia 1882 roku we Wrocławiu. Był matematykiem i fizykiem, laureatem Nobla w dziedzinie fizyki w 1954 roku. Born i Einstein byli geniuszami i kolegami. Wielką pamiątką po ich długiej relacji jest zbiór listów z lat 1916-1955 (korespondencja ta dotyczy nie tylko zagadnień naukowych, ale zawiera również komentarze na temat bieżącej sytuacji politycznej, uwagi na temat muzyki czy też zwyczajne opowieści z życia codziennego). Born został uczczony w rodzinnym mieście – jego imieniem nazwany został plac. Adres ma przy nim Wydział Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Z kolei Otto Stern urodził się 17 lutego 1888 roku w Żorach na Śląsku. Był niemieckim fizykiem, laureatem Nobla w dziedzinie fizyki w 1943 roku. Był również związany z Wrocławiem: nauka w Johannesgymnasium oraz doktorat na Uniwersytecie Wrocławskim. Drogi Sterna i Einsteina połączyły się w Pradze, gdzie pracowali na tamtejszym uniwersytecie. Zostali przyjaciółmi. Współpracowali też razem epizodycznie w Zurychu. Od roku 1919, po powrocie na uczelnię, Stern współpracował z wspomnianym wyżej Maksem Bornem. Do nagrody Nobla nominowany był... aż 82 razy w latach 1925–1945 (co daje mu 2. miejsce w rekordach).
nagroda Nobla wręczona Hauptmannowi, ekspozycja w Domu Hauptmanna w Jagniatkowie w Jeleniej Górze
Już w kilku moich tekstach pojawiły się wzmianki na temat takich osób. Dodawałem też zdjęcia, które przedstawiają noblistów, nominowanych, miejsca związane z nimi lub pamiątki czy też inne formy uhonorowania ich dokonań i upamiętniające te osoby. W tym poście przegląd takich właśnie faktów i ciekawostek.
Nauki przyrodnicze
W moim tekście „Einstein i Dolnoślązacy – rówieśnicy, współpracownicy i kontynuatorzy” wspominam trzech. Max Born urodził się 11 grudnia 1882 roku we Wrocławiu. Był matematykiem i fizykiem, laureatem Nobla w dziedzinie fizyki w 1954 roku. Born i Einstein byli geniuszami i kolegami. Wielką pamiątką po ich długiej relacji jest zbiór listów z lat 1916-1955 (korespondencja ta dotyczy nie tylko zagadnień naukowych, ale zawiera również komentarze na temat bieżącej sytuacji politycznej, uwagi na temat muzyki czy też zwyczajne opowieści z życia codziennego). Born został uczczony w rodzinnym mieście – jego imieniem nazwany został plac. Adres ma przy nim Wydział Fizyki i Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
tablica pamiątkowa we Wrocławiu
Z kolei Otto Stern urodził się 17 lutego 1888 roku w Żorach na Śląsku. Był niemieckim fizykiem, laureatem Nobla w dziedzinie fizyki w 1943 roku. Był również związany z Wrocławiem: nauka w Johannesgymnasium oraz doktorat na Uniwersytecie Wrocławskim. Drogi Sterna i Einsteina połączyły się w Pradze, gdzie pracowali na tamtejszym uniwersytecie. Zostali przyjaciółmi. Współpracowali też razem epizodycznie w Zurychu. Od roku 1919, po powrocie na uczelnię, Stern współpracował z wspomnianym wyżej Maksem Bornem. Do nagrody Nobla nominowany był... aż 82 razy w latach 1925–1945 (co daje mu 2. miejsce w rekordach).
Z kolei Fritz London urodził się 7 marca 1900 roku we Wrocławiu. Był pięciokrotnie nominowany do nagrody Nobla (w tym przez pochodzącego z Warszawy Kazimierza Fajansa, chemika, który był nominowany do nagrody Nobla 6 razy). Studiował pod kierunkiem Schrödingera, słynnego fizyka teoretyka, jednego z twórców mechaniki kwantowej, laureata Nobla z dziedziny fizyki w roku 1933 (w popularnym przekazie znany z eksperymentu o nazwie „Kot Schrödingera”). London prowadził badania związane z efektem kwantowym nazywanym Kondensacją Bosego-Einsteina. W 1938 roku fizyk z Wrocławia powiązał teorię Bosego-Einsteina (opublikowaną jako hipoteza w 1924 roku) z badanymi przez niego eksperymentalnie zjawiskami nadciekłości helu i nadprzewodnictwa (F. London "The λ-Phenomenon of Liquid Helium and the Bose-Einstein Degeneracy" ("Nature" 1938)). Co ciekawe dopiero w roku 2001 grupa naukowców otrzymała Nobla właśnie za otrzymanie nowego stanu materii, czyli kondensatu Bosego-Einsteina (z atomów gazu rubidu).
Natomiast w moim tekście „Dolnoślązaczki z wiedzą – kobiety nauki i odważne pionierki” wspomniałem o Clarze Immerwahr. Jej mężem był noblista Fritz Haber (krewnym jego macochy był Fritz London). Haber urodził się 9 grudnia 1868 roku we Wrocławiu, a zmarł 29 stycznia 1934 roku w Bazylei. Podczas I wojny światowej przyczynił się do stosowania zakazanych gazów bojowych. W roku zakończeniu konfliktu otrzymał Nobla w dziedzinie chemii, jednak nie za skandaliczne uczestnictwo w zbrodniach, a za opracowanie metody syntezy amoniaku. Nie obyło się bez kontrowersji. Nie bez przyczyny żona Habera – pierwsza doktor Uniwersytetu Wrocławskiego - popełniła 3 lata wcześniej samobójstwo, wstydząc się uczynków męża.
Inną ciekawą postacią był Friedrich Bergius, urodzony 11 października 1884 w Złotnikach, wówczas Goldschmieden koło Wrocławia/Breslau. Był synem dolnośląskiego fabrykanta Heinricha Bergiusa. Jego dziadek od strony ojca, Carl Julius Bergius, był profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim. Również jego dziadek od strony matki, Friedrich Haase, był naukowcem związanym z dolnośląską uczelnią. Nominowany do nagrody Nobla po raz pierwszy w 1929 przez prof. Hansa Pringsheima (pochodzącego z Opola). Specjalista w zakresie uwodorniania węgla, Bergius to laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w roku 1931.
Fritz Haber, wrocławski noblista, popiersie w galerii słynnych wrocławian, ekspozycja w Muzeum Sztuki Mieszczańskiej we wrocławskim ratuszu
Inną ciekawą postacią był Friedrich Bergius, urodzony 11 października 1884 w Złotnikach, wówczas Goldschmieden koło Wrocławia/Breslau. Był synem dolnośląskiego fabrykanta Heinricha Bergiusa. Jego dziadek od strony ojca, Carl Julius Bergius, był profesorem na Uniwersytecie Wrocławskim. Również jego dziadek od strony matki, Friedrich Haase, był naukowcem związanym z dolnośląską uczelnią. Nominowany do nagrody Nobla po raz pierwszy w 1929 przez prof. Hansa Pringsheima (pochodzącego z Opola). Specjalista w zakresie uwodorniania węgla, Bergius to laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w roku 1931.
Kolejną ciekawą postacią jest Robert Koch, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny w 1905 roku w uznaniu jego wkładu w badaniach nad gruźlicą. Jego odkrycia przyczyniły się do zrozumienia i zwalczania wielu chorób, które dręczą ludzkość. Na wielki talent naukowca uwagę zwrócili wrocławscy badacze! To właśnie stolica Dolnego Śląska była miejscem bakteriologicznego debiutu Roberta Kocha. Tu zaczęła się jego sława i droga, na której dokonał fundamentalnych dla cywilizacji odkryć. Więcej TUTAJ. Koch był nominowany do nagrody Nobla łącznie 60 raz. Sam nominował tylko raz - Gustava Fritscha, badacza, który związany był z Wrocławiem (uczeń wrocławskiego gimnazjum i uniwersytetu).
Z chemią na Uniwersytecie Wrocławskim związany był też Eduard Buchner, który posadę na uczelni przyjął jako Noblista, 2 lata po otrzymaniu nagrody za wyjaśnienie procesu fermentacji (co ciekawe do nagrody nominowany był m.in. przez swojego brata, prof. Hansa Buchnera). Profesor wykładał w stolicy Dolnego Śląska przez 3 lata. Zachowały się jego notatki na wykłady, które można podziwiać na wystawie w muzeum uniwersytetu we Wrocławiu.
Z chemią na Uniwersytecie Wrocławskim związany był też Eduard Buchner, który posadę na uczelni przyjął jako Noblista, 2 lata po otrzymaniu nagrody za wyjaśnienie procesu fermentacji (co ciekawe do nagrody nominowany był m.in. przez swojego brata, prof. Hansa Buchnera). Profesor wykładał w stolicy Dolnego Śląska przez 3 lata. Zachowały się jego notatki na wykłady, które można podziwiać na wystawie w muzeum uniwersytetu we Wrocławiu.
Eduard Buchner, przedmioty związane z naukowcem, który wykładał we Wrocławiu chemię w latach 1909 - 11, wystawa - Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
We Wrocławiu mieszkał pochodzący z Świdnicy lekarz doktor Albert Neisser, autorytet w dziedzinie dermatologii (22. razy zgłaszany był do nagrody Nobla! w tym 6 razy przez Paula Ehrlicha, laureata Nobla, pochodzącego ze Strzelina). W jego willi często gościli słynni muzycy (np. Gustaw Mahler i Richard Strauss) czy pisarze (w tym noblista - G.Hauptmann).
Albert Neisser, medal, wystawa w Muzeum Miejskim Wrocławia
W Kamiennej Górze urodził się Bernhard Nocht, którego nazwisko nosi jeden z najsłynniejszych ośrodków leczenia chorób tropikalnych w Hamburgu (Bernhard-Nocht-Institut für Tropenmedizin). Badacz ten był w 1933 roku nominowany do Nagrody Nobla.
Ernst Ferdinand Sauerbruch. Był uczniem Jana Mikulicza-Radeckiego (od 1903 roku) we Wrocławiu. W 1905 roku uzyskał kwalifikacje wykładowcy chirurgii na Uniwersytecie Wrocławskim. Tego samego roku zmarł Mikulicz. Sauerbruch liczył, że zostanie jego następcą, ale tak się nie stało, więc opuścił Wrocław. Uważany za pioniera torakochirurgii. Był nominowany do Nagrody Nobla aż 56 razy! (w tym przez Karla-Friedricha Bonhoeffera, profesora pochodzącego z Wrocławia, brata teologa Dietricha Bonhoeffera, słynnego działacza antynazistowskiego).
Natomiast z Legnicą związany był Gerhard Domagk, pochodzący z Łagowa, laureat nagrody Nobla w dziedzinie medycyny w 1939 roku. W 1910-1914 uczył się w Ewangelickim Męskim Gimnazjum Miejskim w Legnicy.
Epizodycznie z Wrocławiem związany był Philipp Eduard Anton von Lenard, fizyk, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1905 roku za pracę nad promieniowaniem katodowym.
Otto Lummer, niemiecki fizyk, który prowadził badania w dziedzinie optyki. Współpracował z prof. Ernstem Pringsheimem, pochodzącym z Wrocławia. Był profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego. Zmarł 5 lipca 1925 roku we Wrocławiu. Był nominowany do nagrody Nobla dwa razy, w 1910 i 1911. Nie otrzymał jej. W 1912 roku nominował do nagrody Maksa Plancka (fizyk był nominowany łącznie 74 razy! i otrzymał nagrodę w 1918).
Z kolei Paul Ehrlich urodził się 14 marca 1854 w Strzelinie. Ten niemiecki chemik i bakteriolog, współodkrywca salwarsanu przeciwko kile, uważany jest za twórcę podstaw chemioterapii. Nagroda Nobla w 1908 roku. Nominowany był 76 razy!
Paul Ehrlich, medal, wystawa w Muzeum Miejskim Wrocławia
Hans Georg Dehmelt, pochodzący z Goerlitz, student Uniwersytetu Wrocławskiego (w 1943/44), laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1989 roku.
Otfrid Foerster, urodził się 9 listopada 1873 we Wrocławiu. Zmarł we Wrocławiu w 1941 roku. Niemiecki lekarz neurolog, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego. Był lekarzem Lenina pod koniec życia przywódcy Rosji radzieckiej. Podpisał świadectwo zgonu Lenina i wykonał sekcję zwłok. Foerster był nominowany do nagrody Nobla aż 17 razy. Nie otrzymał jednak jej nigdy.
Ludwik Hirszfeld - nominowany w 1950, zmarł we Wrocławiu w 1954 - jego imię nosi m.in. Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN imienia Ludwika Hirszfelda
Literaci z gór i nie tylko
Olga Tokarczuk - w 2019 roku komitet przyznał zarówno Nobla za 2018, jak i 2019 rok. Zaległa nagroda trafiła do polskiej prozaiczki, Dolnoślązaczki - Olgi Tokarczuk.
cytat pochodzi z książki "Dom dzienny, dom nony" Tokarczuk, wydanej przez wałbrzyskie wydawnictwo Ruta w 1999 roku
W Sudetach można trafić na szlak pieszy "Z domu dziennego do domu nocnego" na terenie gminy Nowa Ruda - góra Leszczyniec, Góry Kamienne, okolice Trójpańskiego Kamienia (galeria z tego miejsca na blogu TUTAJ). To szlak zainspirowany m.in. twórczością pisarki, która jest honorową obywatelką Nowej Rudy, ambasadorką Wałbrzycha i doskonale zna uroki gór w okolicy. Szlak został zainicjowany w 2016 roku podczas II. Festiwalu Góry Literatury. Współgospodarzem tego wydarzenia jest właśnie Noblistka, Olga Tokarczuk.
Rynek w Nowej Rudzie- upamiętnienie związków miasta z pisarką
Ciekawy związek biograficzny i artystyczny miał pisarz z Bolkowem. W mieście tym, na zamku, w XVII wieku, dzieje się akcja jego dramatu z 1928 roku. "Czarna maska" - bo tak nazywa się ta sztuka - to wciąż wystawiane dzieło. W Teatrze Norwida w Jeleniej Górze premiera współczesnej inscenizacji odbyła się w 2010 roku. Co więcej na utworze Hauptmanna libretto do swojej opery oparł Krzysztof Penderecki. Premiera jego "Die schwarze Maske" miała miejsce w 1986 roku na festiwalu w Salzburgu.
tablica pamiątkowa w Szczawnie-Zdroju, mieście urodzin Hauptmanna
willa Hauptmanna z muzeum pisarza w Jagniątkowie
Nobla nie otrzymał, ale był do niego czterokrotnie nominowany (w 1918, 1919, 1921 i 1930 roku) czeski pisarz Alois Jirásek z Hronova (z tego samego miasteczka w kotlinie między Górami Stołowymi a Orlickimi pochodził też Josef Čapek, który wymyślił słowo robot!). Alois Jirásek napisał wiele powieści i dramatów związanych z historią Czech, w tym jego regionu. Na kartach jego dzieł („Skály” i „Z různých dob”) pojawia się m.in. osada Skály, część miejscowości Teplice nad Metují. Owe Skály są oddalone zaledwie 13 km od rodzinnego miasta Aloisa Jiráska. Znajdują się tam grupy skalne (to część popularnego masywu Adršpašskoteplické skály) oraz ciekawe ruiny zamku. Grupa skalna, której część stanowi m.in. hrad Skály (Bischofstein), to... Jiráskovy skály.
Jiráskovy skály - nazwane tak na cześć nominowanego do Nobla pisarza - i zamek Skály
Esperanto, woda radonowa, organy...
5 dni po gali noblowskiej, 15 grudnia, w rocznicę urodzin Ludwika Łazarza Zamenhofa, odbywa się dzień esperanto, zwany Dniem Zamenhofa (Zamenhofa Tago). Warto wspomnieć, że twórca najpopularniejszego i najciekawszego języka pomocniczego przebywał na kuracji w dolnośląskim Szczawnie-Zdroju. Pierwszy esperantysta był wielokrotnie (14 razy!) nominowany do nagrody Nobla, a jego lingwistyczny wynalazek zdobył poważanie u wielu intelektualistów. Zamenhof (czyli Eliezer Lewi Samenhof - לײזער לוי זאַמענהאָף) urodził się w 1859 roku w Białymstoku. Zmarł z kolei 14 kwietnia 1917 roku w Warszawie. Był lekarzem okulistą i pasjonatem lingwistyki. Stworzył esperanto. Na marginesie warto dodać, że zasłużony esperantysta, Reinhard Selten, urodzony we Wrocławiu w 1930 roku... otrzymał Nobla w dziedzinie ekonomii w 1994 roku.
kamień Zamenhofa w Szczawnie-Zdroju
Hellmut von Gerlach przyszedł na świat 2 lutego 1866 w Moczydlnicy Klasztornej koło Wołowa. Był dziennikarzem. Związany z Niemiecką Ligą Praw Człowieka. Nominowany w 1933 roku do pokojowej nagrody Nobla. Gerlach aż 7 razy nominował innych kandydatów, w tym: dwa razy Tomáša Masaryka, pierwszego prezydenta Czechosłowacji (w jego 75. urodziny nazwano schronisko Masarykova chata w Górach Orlickich, przy granicy z Polską na Dolnym Śląsku (Zieleniec, Duszniki-Zdrój). Gerlach nominował również w 1935 roku dziennikarza Carla von Ossietzkyego (jego ojciec Carl Ignatius von Ossietzky pochodził z Górnego Śląska). Zarówno Gerlach, jak i Ossietzky byli zaangażowanymi dziennikarzami, którzy za swoją aktywność byli represjonowani. Ossietzky trafił do obozu, gdzie zmarł. Nagrodę Nobla otrzymał rok po nominacji, w 1936 roku (96 nominacji w latach 1935-36!), jego przyjaciel nie żył już. Schorowany, uwięziony Ossietzky zmarł w 1938.
Ciekawostką jest też fakt, że zdobywca pokojowej nagrody Nobla z 1954 roku, Albert Schweitzer, filozof, lekarz, organista, znawca Bacha, był w 1913 roku konsultantem budowy śląskiego instrumentu. Chodzi o nowe organy w ewangelickim kościele Zbawiciela w Wałbrzychu. Instrument zbudowała popularna świdnicka firma Schlag (opus 924), a utalentowany muzyk-humanista podjął się zaopiniowania projektu. Na ten temat pisze m.in. parafia w Wałbrzychu, ale i wspominają o tym takie źródła, jak "Ars Organi".
organy w kościele Zbawiciela w Wałbrzychu - za ich brzmienie odpowiada w pewnym stopniu laureat pokojowej nagrody Nobla
Jak nazwać wodę radonową? Właśnie Lądek-Zdrój w Górach Złotych cieszy się występowaniem takich źródeł zawierających niewielkie ilości nietrwałego pierwiastka promieniotwórczego radonu i produkty jego rozpadu promieniotwórczego. Badaczką tego radioaktywnego gazu szlachetnego była Maria Skłodowska-Curie. Nie powinno więc dziwić, że w Zdroju Wojciech w Lądku napijemy się właśnie wody nazwanej na cześć zdobywczyni Nobla w dziedzinach i fizyki, i chemii.
Zdrój Wojciech w Lądku-Zdroju
Najprawdopodobniej z Legnicy pochodził fikcyjny bohater słynnej noweli "Śmierć w Wenecji" Tomasza Manna, literackiego noblisty (inne śląskie ciekawostki związane z twórczością tego pisarza TUTAJ).
Günter Blobel (z Niegosławic koło Żagania, na historycznym Dolnym Śląsku), urodzony w 1936 roku, biolog, nagroda Nobla w 1999 roku.
Reinhard Selten, urodzony 5 października 1930 we Wrocławiu. Laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Jest to nagroda przyznawana przez Komitet Noblowski, jednak ufundowana przez Bank Szwedzki, czyli nie z funduszy, z których pochodzą Nagrody Nobla. Selten zdobył wyróżnienie w 1994 roku.
****
Podane nazwiska stanowią jedynie wybór z nieco większej grupy nagrodzonych i nominowanych związanych z Wrocławiem i Dolnym Śląskiem. Pełna lista nagrodzonych i nominowanych znajduje się na oficjalnej stronie Komitetu Noblowskiego i nagrody: TUTAJ.
****
Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.
Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.
****
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz