Niezwykłe opery związane z Dolnym Śląskiem (wybór ciekawostek)

Akcja niektórych dzieł teatru muzycznego rozgrywa się na Dolnym Śląsku. W zestawieniu znajdują się też opery, których autorzy byli Dolnoślązakami. Wybrałem kilka kompozycji, które mają interesujący związek z Dolnym Śląskiem.

Kolejna porcja operowych ciekawostek dla miłośników muzyki, kultury i historii Dolnego Śląska. Pojawią się takie nazwiska, jak: Weber,  Meyerbeer, Hindemith, Respighi, Berg, Schütz, Schönberg, Ravel, Puccini czy Penderecki.


Wielokrotnie na blogu podejmowałem temat związku wielkich kompozytorów, wykonawców oraz architektów operowych z Dolnym Śląskiem. Posty te oznaczone są tagiem #opera. Tym razem o kilku wybranych dziełach, które przede wszystkim dotyczą regionu lub zostały stworzone przez twórców związanych z tym obszarem.


Pionierski mit
Zaczynamy od wyjątkowej pozycji w dziejach opery – od pierwszej niemieckojęzycznej opery (za: "Operas in German: A Dictionary" czy "Historical Dictionary of Opera". Jej związek z Dolnym Śląskiem dotyczy autora słów.
Już w 1598 roku premierę miała "Dafne” Jacopa Periego. Tę zaginioną operę uznaje się za pierwsze dzieło dramatyczno-muzyczne tego typu, zwiastun gatunku i nowej epoki. W baroku jeszcze kilkukrotnie kompozytorzy i libreciści sięgnęli po opowieść zaczerpniętą z Owidiusza. Także ojciec niemieckiej muzyki barokowej i ojciec poezji niemieckojęzycznej. Chodzi o Heinricha Schütza oraz Martina Opitza (urodzony 23 grudnia 1597 roku w Bolesławcu). Premiera „Dafne” tych artystów odbyła się w Torgau w Saksonii w 1627 roku. Niestety ich baśń muzyczna o nimfie również nie dotrwała do naszych czasów (warstwa muzyczna zaginęła). Dopiero 380 lat po premierze – w 2008 roku - odbyła się prezentacja rekonstrukcji dzieła.

Dafne - wizja artystyczna z zamku Książ w Wałbrzychu

Opitz – autor libretta, wybitny śląski poeta - pochodził z Bolesławca. Z kolei Schütz, urodzony 100 lat przed Bachem, związany był tak jak jego słynny następca z Saksonią. Przebywał też na Dolnym Śląsku. We Wrocławiu w listopadzie 1621 roku odbył się hołd majątków śląskich składany cesarzowi Ferdynandowi II. Na tę okazję Schütz skomponował specjalny utwór, motet. Prawdopodobnie Schütz z orkiestrą dworską z Drezna wykonał też w stolicy Dolnego Śląska swoją kompozycję pod tytułem „Teutoniam dudum belli atra pericla molestant”.

rekonstrukcja "Dafne" Schütza/Opitza (YouTube)

Liczyrzepa – Duch Gór na scenie
Postać Liczyrzepy – Ducha Gór związanego z pograniczem Śląska i Czech - spodobała się muzykom. Pod koniec XVIII wieku saksoński kompozytor Joseph Schuster zaprezentował w Dreźnie swoje dzieło "Rübenzahl, ossia Il vero amore" (za: „Operas in German: A Dictionary”). W 1801 roku opera o Liczyrzepie została wystawiona we Wrocławiu. Autorem był Vincenc Tuček, kapelmistrz działający w Czechach, na Śląsku i Węgrzech (za: "Operas in German: A Dictionary"). W XIX wieku po historię Ducha Gór sięgnął też młody Carl Maria von Weber, który na początku wieku pracował we Wrocławiu jako następca Tučka. Właśnie na Dolnym Śląsku zaczął pracę nad operą romantyczną „Rübezahl” - niestety nie dokończył jej. Przetrwała uwertura.

Liczyrzepa - wystawa w Muzeum w Domu Hauptmannów w Szklarskiej Porębie

Inni romantycy, który wystawili dzieła inspirowane Liczyrzepą, to m.in. Louis Spohr „Der Berggeist” 1825 (wydany został album zawierający nagranie koncertowe opery dokonane podczas 13. Wielkanocnego Festiwalu im. Ludwiga van Beethovena) czy Friedrich von Flotow „Rübezahl” 1852. Nawet słynny symfonik Gustav Mahler, z pochodzenia Czech, w młodości pracował nad dziełem „Rübezahl”. Niestety opera nie została przez niego ukończona i zaginęła. Opery o Karkonoszu gościły na scenach od Zurichu, przez Pragę, Berlin, Wrocław po Królewiec. Słownik „Operas in German: A Dictionary” podaje nazwiska 8 kompozytorów, którzy sięgnęli po temat Liczyrzepy.

uwertura Webera z opery o Liczyrzepie (YouTube)

Wojny śląskie
„Ein Feldlager in Schlesien” to opera w 3 aktach niezwykle popularnego w XIX wieku kompozytora Giacomo Meyerbeera. Premiera odbyła się w Berlinie w 1844 roku w Operze Dworskiej, czyli dzisiejszej Staatsoper Unter den Linden. Była to inauguracja sceny po pożarze z 1843 i odbudowie. Warto nadmienić, że pracami rekonstruktorskimi kierował wrocławski architekt, Carl Ferdinand Langhans. Akcja opery dzieje się na Śląsku, w obozie pruskim, i w pałacu Sanssouci Fryderyka Wielkiego podczas wojny siedmioletniej.

jedną z potyczek wojen śląskich była biwa pod Kamienną Górą w 1760 roku - witraż w sali rajców ratusza w Kamiennej Górze

Opera była popularna szczególnie w Berlinie. Nie zrobiła kariery poza stolicą Niemiec. W lekko zmienionej wersji ta opera, pod tytułem „Vielka”, została zaprezentowana w Wiedniu w 1847 roku. Następnie w 1854 roku w Paryżu kompozytor zaprezentował operę „L'étoile du nord”, która oparta jest częściowo na muzyce z „Ein Feldlager in Schlesien”, ale ma zupełnie inną fabułę, niezwiązaną z Śląskiem.

aria z opery o wojnach śląskich (YouTube)

Harmonia Świata
„Die Harmonie der Welt” to opera Paula Hindemitha. Jej tytuł nawiązuje do „Harmonices Mundi” Johannesa Keplera. Premiera dzieła odbyła się w 1957 roku w Monachium. Opera składa się z 5 aktów. Obraz 12 z ostatniego aktu dzieje się w Żaganiu, czyli „Sagan in Schlesien” w libretcie. To miasto, które historycznie znajduje się na Dolnym Śląsku, obecnie w województwie lubuskim.
Kepler to jedna z czołowych postaci rewolucji naukowej w XVII wieku. Jego dziełem są m.in. „Tablice rudolfińskie”, którymi zajmowała się śląska XVII-wieczna genialna astronomka Maria Kunicka. W 1628 roku Kepler sprowadził się z rodziną do Żagania. Książę zapewnił mu mieszkanie i warunki do pracy. W Żaganiu astronom ukończył swoje ostatnie dzieło na temat Księżyca. W październiku 1630 roku wyjechał z Żagania do Ratyzbony i tam zmarł 15 listopada.
Warto dodać, że ojciec kompozytora pochodził z Naumburg am Queis in Schlesien, czyli z Nowogrodźca. Oprócz opery w 1951 roku Hindemith napisał także symfonię „Die Harmonie der Welt”.

„Die Harmonie der Welt”  (YouTube)

W świecie noblisty
Dzieła Gerharta Hauptmanna – pisarza z Dolnego Śląska – również mają swoje ważne miejsce w świecie opery. Powstało mnóstwo dzieł zainspirowanych jego sztukami. Słynni kompozytorzy – którzy ostatecznie nie zrealizowali planów -także interesowali się jego twórczością w kontekście adaptacji muzycznej.

tablica pamiątkowa w Szczawnie-Zdroju, miejscu urodzin pisarza

„Die versunkene Glocke” to opera Heinricha Zöllnera z 1899 roku oparta na dramacie Hauptmanna pod tym samym tytułem. Tę sztukę następnie adaptował  Ottorino Respighi i w 1927 roku w Hamburgu zaprezentował operę „La campana sommersa”. Nad operą „La cloche engloutie” pracował również Ravel. Ceniony krytyk teatralny Paul Fechter miał określić baśniową sztukę Hauptmanna (odmienną od jego pisarstwa z nurtu społecznego, jak „Tkacze”) - mianem „Wagnera na Śląsku” (za: „Gerhart Hauptmann in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten”).

„La campana sommersa” Respighiego według Hauptmanna (YouTube)

„Und Pippa tanzt!” to kolejny dramat Hauptmanna związany z operą – doczekała się aż kilku wersji! Muzykę do oper opartych na tym dramacie napisali m.in.: Walter Schartner (1948), Peter Richter de Rangenier (1982), Anton Ruppert (1990). Ponadto operę opartą na tej sztuce śląskiego noblisty planowali też stworzyć wielcy kompozytorzy XX wieku: Arnold Schönberg i Alban Berg (za: „The Rough Guide to Opera“). Akcja dzieła rozgrywa się w baśniowym krajobrazie Karkonoszy na Śląsku.

zamek w Bolkowie - miejsce akcji sztuki Hauptmanna i opery na jej podstawie

„Die schwarze Maske” to dzieło Krzysztofa Pendereckiego. Premierę miało w Salzburg w 1986 roku. Jest to adaptacja sztuki Hauptmanna pod tym samym tytułem. Akcja dzieła rozgrywa się na Dolnym Śląsku, dokładnie w Bolkowie, w XVII wieku. Dzieło polskiego kompozytora było też wystawiane m.in. w Warszawie i Gdańsku. Opera Pendereckiego zalicza się do najważniejszych dzieł tego gatunku w XX wieku.

"Czarna maska" Pendereckiego (YouTube)

Ponadto powstały też operowe wersje innych dzieł Hauptmanna. Na przykład Paul Graener skomponował operę „Hanneles Himmelfahrt” 1927. Tę sztukę planował też adaptować Giacomo Puccini  (1911).

posąg Hannele obok willi pisarza w Jagniątkowie

Operowe ciekawostki na blogu:
#opera
szczególnie polecam:
Opera! (wybrane teatry operowe i rozmaite ciekawostki)
Światowy Dzień Opery (Dolnośląskie konteksty + inne ciekawostki) (galeria oraz informacje)