Ta niezwykła roślina kwitnie właśnie wtedy, gdy kwiatów szczególnie nam brakuje – od grudnia do marca. Stąd jej ludowe nazwy: śnieżna róża, bożonarodzeniowa róża. To ciemiernik – urokliwy kwiat z rodziny jaskrowatych. Prawdopodobnie zainspirował powstanie XVI-wiecznej kolędy, która do dziś wykonywana jest w opracowaniu Michaela Praetoriusa z 1609 roku. Kompozytor przełomy renesansu i baroku był synem Dolnoślązaka z Bolesławca. Kompozycja popularna była w krainie jego przodków. W XIX wieku, w okresie kwitnienia ciemiernika – w Adwencie – chętnie wykonywała ją zasłużona Akademia Śpiewacza we Wrocławiu.
Kwiat, który zdobi górskie polany i od wieków również śląskie ogrody. Służy za lek. Jego urok znalazł odbicie w popularne kolędzie.
Zapraszam do lektury kolejnego wpisu w cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”.
Ciemiernik biały (Helleborus niger) to gatunek wieloletniej rośliny z rodziny jaskrowatych. W naturze ciemiernik występuje na łąkach i skrajach lasów w środkowej i południowej części Europy (Austria, Niemcy, Szwajcaria, Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czechy). W Polsce jest rośliną uprawianą w ogrodach.
Nazwę zawdzięcza białym kwiatom. Co ciekawe łacińskie określenie jest zupełnie inne! Skąd ta różnica? Czarny (niger) pochodzi od ciemnego koloru korzeni rośliny. Kiedy łacinnicy patrzyli na korzeń, autorów polskiej nazwy bardziej zauroczyły kwiaty – właśnie one szczególnie podobają się od wieków.
Przy sprzyjających warunkach pogodowych roślina ta zakwita już w grudniu, czyli w okresie świąt Bożego Narodzenia. Właśnie to spowodowało, że określana bywa mianem: "róży Bożego Narodzenia". Niemieckie regionalne nazwy to: „Schneerose“, „Christrose“, „Weihnachtsrose“, „Christwurz”. „Die deutschen Volksnamen der Pflanzen: neuer Beitrag zum deutschen Sprachschatze” podaje, że na Śląsku używana była nazwa „Weihnachtsrose”. Z kolei „Flora von Schlesien: Handbuch zur Bestimmung und Kentniss...” Friedricha Wimmera z 1832 roku opisuje roślinę pod nazwą Schwarze Nieswurz.
Przy silnych mrozach i śniegach kwitnie później, w lutym bądź w marcu, witając wiosnę i okres postu oraz świąt Zmartwychwstania (stąd inna stara zwyczajowa nazwa - „Auferstehungsblume”). Ludowa angielska nazwa to Christmas rose, a czeska: vánoční růže.
Ciemiernik jest rośliną leczniczą. Jego kłącza zawierają glikozydy o działaniu podobnym do strofantyny. Cała roślina jest trująca!
O występowaniu tego gatunku na Śląsku w naturze lub uprawie informowały rozmaite publikacje, w tym „Deutschlands Flora in Abbildungen nach der Natur mit Beschreibun” z 1800 rok.
Pora na odrobinę kontekstów kultury. Ciemiernik ma bowiem związek z jedną z najstarszych i niepiękniejących kolęd niemieckich. Chodzi o pieśń adwentową i bożonarodzeniową „Es ist ein Ros' entsprungen”, śpiewaną od setek lat zarówno przez katolików, jak i ewangelików. Po raz pierwszy kolędę tę opublikowano w śpiewniku wydrukowanym w Kolonii w 1599 roku. Najbardziej znana jest wersja niemieckiego kompozytora Michaela Praetoriusa. Datuje się ją na 1609 rok. Michael Praetorius (1571 w Creuzburgu - zmarł 15 lutego 1621 w Wolfenbüttel) był niemieckim kompozytorem, kapelmistrzem i organistą przełomu renesansu i wczesnego baroku. Jak podaje „Heaven Is My Fatherland: The Life and Work of Michael Praetorius” jego ojciec urodził się około 1515 roku w Bunzlau, czyli w Bolesławcu na Dolnym Śląsku (to miasto słynące później z ceramiki śląskiej). Wujem kompozytora był urodzony w Bolesławcu Christoph Praetorius, kantor w kościele w Lüneburgu.
Michael Praetorius: „Es ist ein Ros' entsprungen” (YouTube)
Na związek kolędy z omawianym w tym wpisie kwiatem wskazywano już dawno temu. Między innymi w „Die Natur Halle: Zeitung zur Verbreitung naturwissenschaftlicher Kenntnis und Naturanschauung für Leser aller Stände” z 1873 rok znajduje się artykuł pod tytułem „Botanische Ilustrationen zur Heiligen Geschichte ausgeführt in Pflanzennamen und Pflanzenſagen”, w którym można przeczytać o związku ciemiernika „róży bożonarodzeniowej” z kwiatem, który rozkwita w renesansowej kolędzie. Zarówno „róża”, jak i „kwiat” to słowa oznaczające metaforycznie Jezusa. Ten symbol nie wziął się znikąd. Nie chodzi tylko przypadkowe powiązanie rośliny kwitnącej w grudniu z chrześcijańskim świętem. Źródłem tej interpretacji jest Biblia. Dokładnie „Księga Izajasza”. Rozdział XI tej starotestamentowej księgi zaczyna się od zdania: „I wynidzie rószczka z korzenia Jessego, a kwiat z korzenia jego wyrośnie” („Biblia Wujka” z 1599 roku – czyli z tego samego, w którym wydano tekst kolędy „ Es ist ein Ros' entsprungen”). W wydaniu Biblii czytamy, że księga ta to: „Proroctwo o narodzeniu, sądzie, wywyższeniu Chrystusowem, o nawróceniu narodów pogańskich ku niemu i o wierze ich, téż i o zacności grobu jego”.
W Polsce znana jest jako „Cudowna różdżka wzrosła”. W krajach anglojęzycznych zaś jako „Lo, How a Rose E'er Blooming”
Lo, How a Rose E'er Blooming - Renée Fleming and the Mormon Tabernacle Choir (YouTube)
Kolędę tę w formie preludium chorałowego opracował romantyczny kompozytor Johannes Brahms, częsty gość we Wrocławiu, honorowy doktor Uniwersytetu Wrocławskiego (więcej na ten temat TUTAJ).
Brahms: 11 Chorale Preludes, Op. posth. 122: No. 8. Es ist ein Ros entsprungen (arr. for brass ensemble) (YouTube)
Kolęda ta znana była i śpiewana na Śląsku. Wskazuje na to m.in. publikacja „Weinachtspiele und lieder aus Süddeutschland und Schlesien” Karla Weinholda (filologa z Dzierżoniowa, który został profesorem na Uniwersytecie w Krakowie).
Z repertuarów wiadomo, że wykonywana była w czasie koncertów adwentowo-świątecznych we Wrocławiu. Wielokrotnie śpiewali ją członkowie uniwersyteckiej Akademii Śpiewaczej, która we Wrocławiu wskrzeszała pamięć o Haendlu czy Bachu (więcej na ten temat TUTAJ). Założyciel chóru, Johann Theodor Mosewius w publikacji „Die Breslauische Sing-Akademie in den ersten fünf und zwanzig Jahren ihres...” z okazji 25-lecia Akademii, wyliczył m.in. takie daty koncertów, kiedy między 1825 a 1850 jego zespół wykonał kolędę Praetoriusa: 23 grudnia 1832, 22 grudnia 1833, 20 grudnia 1835, 21 grudnia 1836, 20 grudnia 1839, 22 grudnia 1841, 19 grudnia 1845, 19 grudnia 1849 roku.
Poezję inspirowaną różną śnieżną, czyli ciemiernikiem, napisała śląska poetka, Agnes Franz. Jej wiersz był popularny. Znalazł się w przedrukach m.in. w takich publikacjach, jak: "Die Pflanzenwelt, deren Leben, Sinn und Sprach...", "Zeitschrift für den deutschen Unterricht" czy "Der Naturfreund". Agnes Franz urodziła się 8 lutego 1794 w Miliczu, a zmarła 13 maja 1843 roku we Wrocławiu.
*****
Był to kolejny odcinek z cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”. Przedstawiam w nim ciekawe rośliny (i nie tylko). Takie, które nie tylko zachwycają swoim wyglądem w naturze, ale mają też ważne miejsce w kulturze (w archiwalnych postach m.in.: naparstnica, poziomka, dziurawiec, zawilec, len, lipa, przywrotnik, magnolia, narcyz, wawrzynek, różeniec, zimowit, cis, dziewięćsił, wrotycz, trzmielina, muchomor, bluszcz, niecierpek, niezapominajka, czartawa, róża, bez czarny...) Zapraszam TUTAJ.
Polecam też:
- Kwiaty – cuda natury z Dolnego Śląska i Sudetów oraz muzyczne, artystyczne i poetyckie inspiracje (GALERIA)
- Kalendarz adwentowo-świąteczny – odkrywając sekrety Bożego Narodzenia (tradycje, symbole, wydarzenia, sztuka, historia, wypieki, dekoracje, muzyka – Dolny Śląsk i okolice)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz