Magiczna noc otwierająca wrota lata! Tuż po przesileniu letnim w kalendarzu świąt i ludowej obyczajowości pojawia się Noc Świętojańska, poprzedzająca wspomnienie świętego Jana Chrzciciela (Johannistag). Jest to czas bujnego rozkwitu przyrody oraz początek owocowania wielu krzewów. Czas krótkich nocy, upalnych dni, pływania w jeziorach oraz palenia ognisk. Tradycyjnie to również pora misteriów i zbierania ziół. Wiele roślin swoje ludowe nazwy zawdzięcza właśnie świętemu Janowi, którego upamiętnienie jest „letnim Bożym Narodzeniem” (Sommer Weihnachten) – przypadającym równo pół roku przed Wigilią.
Z nocą 23 na 24 czerwca związane są przesądy i opowieści. Z patronem tej wyjątkowej uroczystości powiązane są także ciekawe letnie rośliny. Właśnie im po krótce poświęcić chcę ten szczególny odcinek cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”.
Zapraszam na spotkanie z janowymi ziołami – roślinami, którym niejako patronuje święty Jan Chrzciciel. Biblijnemu męczennikowi z czasów Chrystusa wiele gatunków zawdzięcza intrygujące nazwy ludowe. Wiele z nich znanych było również na Dolnym Śląsku. Wymieniane są w zielnikach. Wciąż można je spotkać w naturze oraz w ogrodach i parkach regionu.
.jpg)
Dziurawiec, czyli ziele św. Jana/ świętojańskie - Johanniskraut (Hypericum)
Należy do rodziny dziurawcowatych. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Wytwarza dużo pyłku. Z jego kwiatów pozyskuje się surowiec zielarski. W kwiatach znajduje się naturalny czerwony barwnik, stąd wyciąg z kwiatów dziurawca nazywa się krwią św. Jana - Johannes-Blut.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” o przyrodzie Śląska wymienił tę roślinę m.in. pod nazwą Johannoskraut. Występuje powszechnie w regionie. Kwitnie w okolicach wspomnienia św. Jana. Nazwa „ziele świętojańskie” pojawia się w „Słowniku języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego.
****
****
Porzeczka, czyli świętojanka, wino św. Jana, jagoda św. Jana - Johannisbeere (Ribes)
Krzew znany z ogrodów. Smakosze z początkiem wakacji delektują się owocami porzeczki czerwonej czy czarnej. Dziko rosną takie odmiany, jak porzeczka skalna i porzeczka alpejska. Występują one m.in. w Sudetach, w tym w Karkonoszach.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” o przyrodzie Śląska wymienił kilka odmian tej rośliny, stosując m.in. określenie Johannisbeere. Nazwa „świętojanka” pojawia się np. w książce „Dokładny praktyczny ogrodnik w miesięcznych zatrudnieniach przedstawiony”.
Bylica, zwana bylicą świętojańską – Johanniskraut/ Johannisgürtel (Artemisia)
Jest to gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Cenna z uwagi na właściwości lecznicze i kulinarne. Z świętym Janem związana nie tylko poprzez ludowe nazwy. Ziele było wykorzystywane w obrzędach. Na przykład w niektórych regionach wierzono, że zerwana przed wschodem słońca w wigilię św. Jana i zawieszona w domu będzie go chronić. Bylicą oplatano też przydrożne krzyże i robiono z niej wieńce na głowę.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił tę roślinę m.in. pod nazwą Johannisgürtel. Ta sama nazwa pojawia się też na kartach „Hirschbergischen warmen Bades in Schlesien unter dem Riesen-Gebürge gelegen, kurtze und einfältige Beschreibung” z XVII wieku autorstwa Caspara Schwenckfelda, znakomitego pioniera karkonoskiej nauki przyrodniczej.
W literaturze staropolskiej warto zwrócić uwagę na dzieło „Bylica Swiętoianska”, które wydał Kasper Twardowski w 1630 roku. Wierzenia świętojańskie związane z bylica opisał m.in.; Oskar Kolberg.
Czerwiec - Johannis Blut (Scleranthus)
Gatunek rośliny z rodziny goździkowatych. Żeruje na nim owad czerwiec polski, z którego wytwarzano tradycyjny czerwony barwnik tkacki: koszenilę.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił tę roślinę m.in. pod nazwą Johannis Blut, czyli krew św. Jana (obok nazwy Polnischer Wegetritt – nawiązującej do polskich tradycji barwienia). Od nazwy kwitów i owada przyjęło się określenie szóstego miesiąca roku w polskim kalendarzu.
W „Grundriß der Zoologie” Augusta Goldfuß czytamy: "....den Wurzeln von Scleranthus perennis in Polen und Schlesien, heißen Johannisblut…".
Z kolei w dziele Mattuschki znajduje się wzmianka dotycząca związku z okresem świętojańskim: „Johannisblut wird es genannt, weil diese Körner um St. Johannistag an dies sem Kräutchen am meisten gefunden werden…”.
Jastrun/złocień czyli główka świętego Jana – Johannisblume (Leucanthemum vulgare)
To gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Jest uprawiany jako roślina ozdobna.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił tę roślinę m.in. pod nazwą Johannisblume (kwiat janowy). Z taką samą ludową nazwą roślinę tę wymieniają Friedrich Wimmer w „Flora von Schlesien” czy Emil Fiek w „Flora von Schlesien”.
Polską nazwę główka świętego Jana wymienia m.in. "Encyklopedyja powszechna" i Krzysztof Celestyn Mrongowiusz w "Dokładnym niemiecko-polskim słowniku".
_clean,_no-description.jpg)
Dziewanna - St.-Johannis-Kerze (Verbascum)
Dziewanna to gatunek rośliny zielnej należący do rodziny trędownikowatych. Wykorzystywany jest jako roślina lecznicza.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił dziewannę drobnokwiatową m.in. pod nazwą St.-Johannis-Kerze (Świeca św. Jana). Ta sama nazwa wymieniona została też przez Friedricha Wilhelma Neygenfinda (1775 - 1832, botanik i lekarz związany z Kowarami, medyk nadworny księcia Wilhelma Pruskiego z zamku w Karpnikach) w „Botanisches Taschenbuch, welches die in Schlesien einheimischen Pflanzen…”. Dlaczego „świeca”? Ciekawą informację podaje „Mała Encyklopedya Polska” z 1841 roku: „łodygi obu gatunków [dziewanny – przypis] wysuszone i jakąkolwiek tłustością umaczane mogą dla ubogich ludzi miejsce świec zastępować”.
Obrazki plamiste, czyli Głowa Świętego Jana - St. Johannishaupt (Arum maculatum)
Obrazki plamiste (Arum maculatum) – gatunek rośliny z rodziny obrazkowatych. W Polsce jest dość rzadki (objęty jest ścisłą ochroną, uznany za wymierający lub narażony na wymarcie).
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił obrazki pod m.in. nazwą zwyczajową St. Johannishaupt. Botanik podał, że roślina rosła w okolicach „Eule und Bögenberge” koło Świdnicy (czyli w Górach Sowich). Do dziś w tych okolicach (m.in. Równina Świdnicka, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie) znaleźć można obrazki alpejskie, jest to gatunek, który według niektórych badaczy uważany jest za przedstawiciela gatunku obrazki plamiste.
Polski odpowiednik nazwy „Głowa świętego Jana” podaje m.in. „Słownik gwar polskich” oraz „Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie…” z XIX wieku.
Nerecznica samcza, czyli korzeń świętojański - St. Johannisfarbe (Dryopteris filix-mas)
Nerecznica samcza, paprotnik samczy (Dryopteris filix-mas) to gatunek paproci z rodziny nerecznicowatych. W Polsce jest pospolita, spotykana w cienistych lasach, wzdłuż strumieni. Sporządzało się z niej aptekarski proszek z kłączy o nazwie Rhizoma Filicis (w niemieckiej gwarze Johanneshand), w dawnej Polsce określany jako korzeń świętojański (za: „Pharmacopoeia regni Polonia”)lub kłąb świętojański.
Po nazwą „St. Johannisfarbe” paproć wymienił na kartach „Hirschbergischen warmen Bades in Schlesien unter dem Riesen-Gebürge gelegen, kurtze und einfältige Beschreibung” z przyrodnik karkonoski Caspar Schwenckfeld.
Wiązówka błotna - Johanniswedel (Filipendula ulmaria)
Wiązówka błotna (również znana jako Tawuła błotna) (Filipendula ulmaria) to gatunek byliny należący do rodziny różowatych (Rosaceae). Kwitnie latem i swoim intensywnym zapachem przyciąga owady. Zawiera kwas salicylowy (nazwa leku „aspiryna” pochodzi od spiraea – dawna naukowa nazwa rośliny to Spiraea ulmaria). Stosowana była jako zioło, ale również barwnik do tkanin. W niektórych regionach wiązówka używana jest do aromatyzowania piwa i wódki.
Heinrich Gottfried von Mattuschka w swoim dziele „FLORA SILESIACA” z XVIII wieku o przyrodzie Śląska wymienił wiązówkę m.in. pod nazwą „Johanniswedel”.
Był to 33. odcinek z cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”.
Przedstawiam w nim ciekawe rośliny (i nie tylko). Takie, które nie tylko zachwycają swoim wyglądem w naturze, ale mają też ważne miejsce w kulturze (w archiwalnych postach m.in.: naparstnica, poziomka, dziurawiec, zawilec, len, lipa, przywrotnik, magnolia, narcyz, wawrzynek, różeniec, zimowit, cis, dziewięćsił, wrotycz, trzmielina, muchomor, bluszcz, niecierpek, niezapominajka, czartawa, róża, bez czarny, ciemiernik, jemioła, przetacznik, łubin, mniszek, miesiącznica, śnieżyczki i śnieżyce, konwalie, rododendrony...) - zapraszam TUTAJ.
Polecam również:
>> Święty Jan - od wrocławskiej katedry do skandalizującej sztuki Wilde'a i opery Straussa związanych z Wrocławiem (krwawy patron początku lata)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz