Sekrety i uroki lipy – podróż ze świata natury do kultury (między Lipskiem a Czarnolasem ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska)

Stare lipy wzbudzają nasz zachwyt. Piękne drzewa od wieków były niezwykle cenione. Nie bez powodu renesansowy poeta, Jan Kochanowski, opisywał w swojej genialnej fraszce ukochane drzewo z Czarnolasu. Od lip nazwy wzięły całe miejscowości. Znane są ciekawe lipy pomniki przyrody, a nawet drzewa w formie pomników historycznych! Lipa daje nam nie tylko cień, ale i kwiaty na ziele, pszczołom miododajny nektar. Choć w języku polskim zakorzeniła się pejoratywna konotacja lipy z czymś słabym, mało wartościowym, kłamliwym, to mało jest roślin, które byłyby tak cenne i uhonorowane w sposób jak najbardziej pozytywny w kulturach Europy! 

Wybór ciekawych przykładów lip z literatury, muzyki oraz języka i turystycznych atrakcji! Oczywiście będą z nami również  naturalne lipy prosto z alejek i parków! Chciałby się powiedzieć "nie ma lipy!", ale będzie jej bardzo dużo - natomiast tylko tej wspaniałej! 

"Gościu, siądź pod mym liściem..." uroki i sekrety lip, z natury do kultury, między Lipskiem a Czarnolasem ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska (aleja lipowa przy zamku w Kamiennej Górze, aleja lipowa Zemplina w Szczawnie-Zdroju, lipy sądowe w zamku Grodno i wieży rycerskiej w Siedlęcinie, wieś Lipa, żelazna lipa i inne!)

Wiekowa towarzyszka 
Lipy wyglądają pięknie. Ich potęga wzbudza podziw. To drzewa długowieczne. Znane są przykłady bardzo starych pomników przyrody z tego gatunku (nawet około 1000-letnich!). Dla porządku warto napisać, że roślina zalicza się do rodziny ślazowatych, jak malwa, hibiskus, ale też kola czy kakaowiec! W Polsce i u naszych sąsiadów szczególnie popularne są gatunki drobnolistna i szerokolistna. Te lipy dostarczają też surowca zielarskiego, czyli kwiatostanów.

aleja lipowa, dawny pasaż spacerowy Zemplina przy parku zdrojowym w Szczawnie-Zdroju 

kwitnąca lipa z alejki lipowej przy zamku Kreppelhof w Kamiennej Górze 

lipa w parku zdrojowym w Polanicy-Zdrój 

Pachnące kwiaty lipy są uważane za lecznicze. Zawierają związki eteryczne, śluz i substancje czynne. Mają zastosowanie jako napary napotne podawane podczas przeziębienia i gorączki. Przez dawne ludy lipa była uważana za święte drzewo (np. legenda o powstaniu Wambierzyc wiąże się z świętą figurą Maryi na drzewie lipy). Zdarzało się, że przypisywano lipie kobiecy pierwiastek. Była poświęcona w czasach pogańskich bóstwom miłości i opiekuńczym. Gromadzono się przy lipach i odprawiano rytuały oraz bawiono się. Piękno i pożyteczność  tych drzew w naturze zachęciło do sadzenia alejek i parków z lipami. Kwiaty lip pożyteczne są nie tylko ze względu na ich zielarskie i estetyczne zastosowanie. Pszczoły pozyskują z nich nektar na ceniony miód lipowy. Także kora lipy znalazła zastosowanie, o czym jeszcze będzie.

alejka lipowa przy zamku Kreppelhof w Kamiennej Górze 

Na językach 
Po łacinie lipa nazywa się Tilia. W językach słowiańskich dominuje nazwa Lipa, z kolei w germańskich Linde/Lime. Prawdopodobnie etymologia tych nazw  jest podobna i wywodzi się od giętkości łyka w korze lip. Materiał ten był pierwotnie używany do wytwarzania lin, powrozów, przepasek czy też mat, ale i sandałów. Łyko zostało wyparte przez rośliny włókniste.
Nazwa lipa zakorzeniła się w językach i zaczęła wpływać na rozmaite dziedziny życia, w których język ma szczególne znaczenie. Dlatego dziś np. w języku polskim 7. miesiąc roku zwamy „lipiec” (podobnie jest też na Ukrainie „Липень”, z kolei lipanj to chorwacki czerwiec), od czasu spektakularnego dla zmysłów kwitnienia tego drzewa. Jest też masa miejscowości i miejsc, których nazwy pochodzą od omawianego drzewa. Szczególnie sporo jest ich w krajach słowiańskich i germańskich. Na Śląsku i w Czechach znajdziemy mnóstwo wsi, których nazwa kojarzy się z lipą. Jako przykład podam choćby właśnie Lipę w gminie Bolków, miejscowość znaną z tajemniczego zamku (w pobliżu jest też Rezerwat przyrody Wąwóz Lipa).

zamek w Lipie 

Pochodzący z Kamiennej Góry, XIX-wieczny nauczyciel Heinrich Adamy, autor ciekawej pionierskiej książki onomastycznej „Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung” (Śląskie nazwy miejscowe, ich pochodzenie i znaczenie) wymienia właśnie Lipę (w czasach niemieckich Leipe) pod Bolkowem, jako lokalizację, która swoją nazwę wzięła od słowiańskiej nazwy drzewa.
Co ciekawe także saksoński Lipsk ma taką etymologię! Jego nazwa wywodzi się jeszcze z czasów łużyckich. Jako interesujący kontekst można podać, że pochodzący z Łużyc, obecnie część Dolnego Śląska, naukowiec i przyjaciel Bacha, napisał słowa do kantaty "Froher Tag, verlangte Stundenna" z 1732 roku na otwarcie remontowanej szkoły św. Tomasza w Lipsku (muzyka niestety zaginęła do naszych czasów). W tym dziele tym natrafiamy w jednej z arii na frazę "Väter unsrer Linden-Stadt". Ciekawy zwrot Wincklera "Linden-Stadt" to dosłowne tłumaczenie na niemiecki oryginalnej łużyckiej nazwy miasta: Lipsk. W łacińskiej kronice Thietmara z Merseburga słynny historyk używa terminu "urbs Libzi", co znaczy dosłownie "miasto Lip". Po polsku i łużycku dawna słowiańska osada - a w czasach Bacha i dziś jedno z ważniejszych miast środkowej Europy - nazywa się identycznie. Winkler zamienił więc w poetycki sposób zgermanizowaną nazwę "Leipzig" na peryfrazę "Linden-Stadt", która oddaje znaczenie pierwotnego imienia miasta).

pomnik Bacha w Lipsku, niedaleko miejsca, gdzie stała szkoła św. Tomasza

Już po niemiecku nazywa się zaś jedna z ważniejszych ulic Berlina – aleja Unter den Linden. To właśnie w jej pobliżu koncentrują się takie słynne obiekty stolicy Niemiec, jak uniwersytet, opera czy katedra św. Jadwigi Śląskiej.

Staatsoper Unter den Linden, czyli berlińska opera przy lipowej alei, jeden z najsłynniejszych teatrów Niemiec i Europy. Gmach był przebudowany w XVIII wieku przez Langhansa z Kamiennej Góry, a w XIX wieku przez jego syna z Wrocławia

Skoro mowa o języku, warto przytoczyć kilka przykładów obecności lipy w literaturze. W języku polskim najbardziej znanym wierszem jest fraszka Jana Kochanowskiego. Żyjący w XVI wieku autor opiewał uroki drzewa rosnącego w jego Czarnolesie. Antropomorficzny portret lipy zapisał się mocno w kulturze. Co ciekawe nie jest znana dokładna data urodzin pisarza. Nową polską tradycją jest więc obchodzenie jego imienin. Literacki piknik z tej okazji odbywa się w okolicach wspomnienia św. Jana Chrzciciela, zwykle w ostatnią sobotę czerwca, w czasie kiedy wychwalane przez Kochanowskiego lipy wspaniale kwitną!
Warto też zwrócić uwagę, że poeta napisał nawet kilka wierszy o swoim ukochanym drzewie.

Fraszki poświęcone lipie z "Ksiąg Trzecich" (Google Books)

najsłynniejsza fraszka Kochanowskiego o lipie (numer XVIII z Ksiąg Czwartych) (Google Books)

W polskiej literaturze ważne miejsce zajmuje też lipowa miejscowość, czyli Lipce znane z powieści „Chłopi” Reymonta, za którą otrzymał on w 1924 roku literacką nagrodę Nobla.
W języku niemieckim lipy pojawiają się np. w poemacie miłosnym średniowiecznego minnesingera Walthera von der Vogelweide „Unter den Linden”. Także niemieckojęzyczny śląski poeta romantyczny napisał wiersz z lipą w tytule. Joseph von Eichendorff, związany z Wrocławiem i Nysą, był autorem liryku „Bei einer Linde”.

wiersz Eichendorffa (Google Books) 

Lipa mogła też wpływać na nazwiska. Choćby Lipscy w języku polskim. Warto też wspomnieć rodzinę śląskiej szlachty von Zedlitz z linii von Leipe (jak wieś Lipa, z której się wywodzili). Jednym z słynniejszych przedstawicieli tego rodu był Karl Abraham Freiherr von Zedlitz und Leipe, twórca matury (urodzony w Czarnym Borze, pochowany w Walimiu). Na jego temat TUTAJ. Odziedziczył majątek swojego przyrodniego stryja, Heinricha Wilhelma von Zedlitz und Leipe, który był jednym z ważniejszych władców Walimia. Właśnie za jego panowania powstał wspomniany kościół z kryptą reprezentantów rodu związanego z lipami.

Jaką melodię szumi drzewo? 
Chciałbym też przypomnieć o wierszu, który znany jest dzięki muzyce do niego. Chodzi o jedną z pieśń - "Der Lindenbaum" - z cyklu „Winterreise”, do którego słowa napisał Wilhelm Müller, a muzykę Franz Schubert. Wersję instrumentalną skomponował Liszt.

"Der Lindenbaum" Winterreise (YouTube)

Lipa pojawia się też w mitach o Nibelungach. Wagner komponując operę opartą na tych opowieściach, również umieścił wspaniałe drzewo w swoim dziele. W „Zygfrydzie” niemal cały 2. akt dzieła rozgrywa się w cieniu lip niedaleko jaskini smoka. Kilka razy w didaskaliach czytamy, że bohaterowie są otoczeni tymi drzewami, leżą w ich cieniu, czy słuchają ptaków ukrytych wśród liści lip. Z ust tytułowego bohatera pada nawet fraza oparta na aliteracji i homonimii (odmienne rzeczownikowe i przymiotnikowe znaczenie przy jednakowym brzmieniu pierwszego i ostatniego słowa):

„Linde Kühlung erkies’ ich unter der Linde”

Co Bandrowski w 1903 roku przetłumaczył jako:

„chłód rozkoszny przyzywa mnie tam pod lipę”

Siedząc pod  lipami Zygfryd rozmyśla o swoich nieżyjących rodzicach i przyrodzie. Wtedy właśnie pojawia się impresjonistyczne interludium (o nowatorskich pentatonicznych brzmieniach - za: "Pentatonicism from the Eighteenth Century to Debussy"), jedno z najpiękniejszych w dziejach opery, czyli „Szmery leśne”. Tak szumią zatem lipy i tak brzmią ptaki, które w nich żyją!

"Szmery leśne" z "Zygfryda" Wagnera (YouTube)

Z kolei syn Wagnera, omen nomen Zygfryd, który urodził się 150 lat temu (6 czerwca 1869), również napisał dzieło poświęcone lipie. To opera z 1927 roku (premiera koncertowa z 2001 roku) "Die heilige Linde", której libretto dotyczy obrony świętej lipy przed ścięciem i konsekwencji tego czynu.

Piękne lipy, piękne miejsca 
Ciekawe przykłady lip parkowych czy pomników przyrody możemy oglądać w wielu miastach i wsiach. Lipa uchodziła, jak już wspomniałem, za drzewo święte i sądowe. O dwóch takich lipach pisałem już w jednym z moich tekstów na blogu (TUTAJ). Przypomnę, że chodziło o lipę z zamku Grodno w Zagórzu Śląskim oraz o lipę Moller-Linde z cmentarza Nikolaifriedhof w Görlitz.

lipa sądowa w zamku Grodno w Zagórzu Śląskim 

Inna historyczna lipa znajduje się w pobliżu Zagórza, w Podlesiu, części wsi Olszyniec również w gminie Walim. To żelazna lipa, pomnik na cześć drzewa, które upodobał sobie król Fryderyk II w czasie wojen śląskich. Kiedy drzewo powaliła w XIX wieku burza, berliński dwór zlecił wykonanie odlewu lipy, który stoi do dziś.

żelazna lipa z Podlesia 

Kolejna malownicza lipa sądowa znajduje się przed wieżą rycerską w Siedlęcinie koło Jeleniej Góry. Przypuszcza się, że roślina może liczyć sobie już 6 wieków! Inna lipa związana z tym ciekawym zabytkiem rośnie na dziedzińcu wieży.
Wiele innych przykładów podobnych drzew można wyliczać dziesiątkami.

lipa Mollera z Goerlitz 

lipa sądowa z Siedlęcina 

lipa z wieży w Siedlęcinie 

W sztuce i użytku 
Lipa ma wiele zastosowań, nie tylko pisano o niej i wyśpiewywano jej walory. Nie tylko leczymy się jej kwiatem i miodem. Drewno lipowe ma od wieków również ciekawe przeznaczenie. Buduje się z niego instrumenty muzyczne, służy za deski do pisania ikon czy malowania obrazów, za materiał dla rzeźbiarzy. Z drewna lipowego robi się też drobne meble.

alejka lipowa przy zamku Kreppelhof w Kamiennej Górze 

aleja lipowa, dawny pasaż spacerowy Zemplina przy parku zdrojowym w Szczawnie-Zdroju

Post z cyklu „Z lasów i pól” (inne TUTAJ)