Mikołajkowy przegląd zabytków i kontekstów z Dolnego Śląska, Łużyc i Sudetów: Mikołaj, Niklas, Ruprecht i Weihnachtsmann, a do tego wizerunki Mikołaja i ciekawi imiennicy świętego (GALERIA i konteksty)

Jeden z symboli Adwentu i Świąt Bożego Narodzenia. Święty-biskup czy starszy pan w czerwonym stroju? W zależności od wielu czynników (w tym stopnia komercjalizacji i świeckości kultury) spojrzenie na postać związaną z obdarowywaniem jest inne. To nie nowy dylemat! Już w XIX wieku na dawnych niemieckich terenach Śląska święty Mikołaj, mający często przydomek Niklas, był zastępowany przez Weihnachtsmanna, którego dzieci kojarzyły z piosenek napisanych przez profesora Uniwersytetu Wrocławskiego! Mikołajowi towarzyszył też pomocnik - również kojarzony na dawnym Śląsku - Knecht Ruprecht. 

Ciekawostki na temat Mikołaja (lub Mikołajów), podarunków i miejsc związanych z wspomnieniem świętego. Do tego kilku innych imienników świętego wspominanego 6 grudnia. 

Mikołaj z Miry to antyczny święty, który - wedle przekazów hagiograficznych - zmarł 6 grudnia. Tego dnia wspominany jest przez wiernych. Choć był biskupem, to kultura popularna utrwaliła zupełnie inny wizerunek Mikołaja (tzw. Santa Claus) – wyobrażenie staruszka w czerwonych szatach, obdarowującego upominkami. W moim wpisie kilka wybranych zabytków związanych ze świętym Mikołajem, ale też i kilkoma innymi ważnymi Mikołajami – w tym z Kopernikiem. Zapraszam. 

Czas prezentów to dla najmłodszych szczególnie piękna tradycja przedświąteczna. Już dawne opowieści i dzieła kultury związane były z tym aspektem świętego Mikołaja.

śląskie czasopismo "Wir Schlesier!" wydawane w Świdnicy w okresie międzywojennym. Fragment artykułu o św. Mikołaju (Niklas) i mikołajkach (Niklasfest) na Śląsku, 

domena publiczna, za: www.sbc.org.pl

śląskie czasopismo "Wir Schlesier!" wydawane w Świdnicy w okresie międzywojennym. ilustracja przedstawiająca pomocnika św. Mikołaja - Ruprechta, 

domena publiczna, za: www.sbc.org.pl

świeckie piosenki o Mikołaju nazywanym Weihnachtsmann napisał profesor August Heinrich Hoffmann von Fallersleben, przez 20 lat (1823 - 1843) mieszkaniec Wrocławia i pracownik naukowy Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego wiersze napisane i wydane po raz pierwszy we Wrocławiu stały się szybko popularne i są do dziś śpiewane! (fragmenty wydań literackich i opracowań muzycznych z XIX wieku)

"Der Weihnachtsmann" ("Morgen kommt der Weihnachtsmann") pochodzi z jego tomu „Gedichte”, który wydał we Wrocławiu w 1837 roku. Obecnie piosenka jest śpiewana z zmodyfikowanym tekstem, ponieważ w oryginale wymienione były zabawki militarne przynoszone przez Mikołaja dzieciom. Melodia pochodzi z francuskiej piosenki „Ah! vous dirai-je, maman”, którą Wolfgang Amadeus Mozart zacytował w Wariacjach fortepianowych KV 265. Jest też znana jako kołysanka „Twinkle, Twinkle, Little Star”

Morgen kommt der Weihnachtsmann (YouTube) 

opowieść o cudzie św. Mikołaja we Wrocławiu z XVI wieku opublikowana w 1804 roku na łamach wrocławskiej gazety, wolne media, jbc.bj.uj.edu.pl

Mikołaj jest nie tylko związany z obyczajem obdarowywania. To także patron żeglarzy, barek i kupców. Stąd obecność świątyń pod wezwaniem Mikołaja w miastach związanych z portami lub handlem (na przykład w Gdańsku, Poznaniu, ale i w Lipsku czy Goerlitz).

Heinrich Adamy (1812 - 1897), autor pierwszego syntetycznego opracowania toponimii śląskich miejscowości, w swoim dziele "Die schlesischen Ortsnamen: ihre Entstehung und Bedeutung" podał dwie miejscowości, których historyczna nazwa, według niego, pochodziła od upamiętnienia św. Mikołaja (St. Nickolaus). 

To:

Mikołajowice (niem. Nikolstadt) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie legnickim, w gminie Legnickie Pole.

Niegoszów (niem. Nitschendorf/Niklasdorf) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Świdnica.

"Die schlesischen Ortsnamen: ihre Entstehung und Bedeutung" (1888)

Najbardziej mikołajkowym miastem jest jednak Głogów. Znajduje się tam parafia św. Mikołaja i stary kościół (obecnie w ruinie). Watykan potwierdził, że św. Mikołaj to patron Głogowa. Dolnośląska miejscowość może pochwalić się relikwiami świętego Mikołaja. Pochodził stamtąd Jan z Głogowa, astronom i matematyk, wykładowca w Krakowie, gdzie słuchaczem jego wykładów był Mikołaj Kopernik. Miasto ma również ulicę św. Mikołaja. 

stara fotografia kościoła Mikołaja w Głogowie, wolne media, wikimedia.org 

kościół Mikołaja w Głogowie współcześnie 

Podczas moich podróży odwiedziłem kilka kościołów i kaplic, które związane są z kultem popularnego świętego. To między innymi potężny gotycki kościół św. Mikołaja w Brzegu (historyczny Dolny Śląsk - kościół bliźniaczo podobny do katedry Marii Magdaleny we Wrocławiu), piękny neogotycki kościół w Nowej Rudzie, urokliwy filialny kościół z cennymi freskami w Niedźwiedzicy koło Walimia, ale też Nikolaikirche w Lipsku, w którym grał Jan Sebastian Bach, ochrzczony został Leibniz, a w latach 80. XX wieku zaczęła się pokojowa rewolucja w NRD, oraz Nikolaikirche w Görlitz z cmentarzem, na którym spoczywa mistyk Jakub Böhme. Na uwagę zasługuje też kaplica cmentarna Mikołaja w Ząbkowicach Śląskich z XVIII wieku.

kościół pw. św. Mikołaja w Nowej Rudzie 

kościół pw. św. Mikołaja w Brzegu

kościół pw. św. Mikołaja w Niedźwiedzicy koło Zagórza Śląskiego 

Nikolaikirche w Görlitz

kaplica cmentarna Mikołaja w Ząbkowicach Śląskich 

kościół filialny pw. św. Mikołaja w Świnach (obok Zamku Świny koło Bolkowa) 

Ołtarz z wizerunkiem Mikołaja można zobaczyć np. jako ołtarz główny w kościele Mikołaja w Nowej Rudzie, ale też w ołtarzu bocznym bazyliki w Krzeszowie.

ołtarz św. Mikołaja w bazylice Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie 

ołtarz św. Mikołaja w kościele św. Mikołaja w Nowej Rudzie 

płaskorzeźba z wizerunkiem św. Mikołaja w Nowej Rudzie 

Ołtarz z wizerunkiem św. Mikołaja w kościele Świętego Mikołaja Biskupa we Wleniu

dwa powyższe wizerunki nawiązują do opowieści o darowiźnie w postaci złotych kul, legendy, która opisana została m.in. w zbiorze hagiograficznym "Legenda aurea". Stąd atrybutem św. Mikołaja są trzy złote kule lub złote jabłka na księdze lub tacy 

figura przedstawiająca św. Mikołaja w bazylice Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bolesławcu

ołtarz główny z obrazem Św. Mikołaj błogosławiący rozbitków pędzla Michaela Willmanna z 1696 roku w kościele św. Mikołaja i św. Franciszka Ksawerego w Otmuchowie

przedstawienie nawiązuje do kolejnej opowieści z "Legenda aurea", dotyczącej uciszenia burzy morskiej. Z uwagi na ten wątek św. Mikołaj był patronem żeglarzy i marynarzy oraz rybaków, a jednym z jego atrybutów jest kotwica 

forma piernikarska z wizerunkiem św. Mikołaja, wystawa czasowa w muzeum w Dusznikach-Zdroju

św. Mikołaj z ciasta - „Alte Pfefferküchlerei“ w Weißenberg - czyli muzeum rzemieślniczego piernikarstwa, Miasteczko położone jest na Łużycach Górnych, na Pogórzu Łużyckim (w Pogórzu Zachodniosudeckim, w łańcuchu Sudetów)

*****
 

Mikołaj, iluminacje świąteczne Legnicy 

Orszak Mikołaja zorganizowany przez teatr uliczny w czasie jarmarku w Kamiennej Górze 

Imiennikiem świętego biskupa był Kopernik, astronom, który zrewolucjonizował podejście człowieka do kosmosu. Biografia tego wielkiego odkrywcy związana jest też z Dolnym Śląskiem. Był on kanonikiem we Wrocławiu. Z kolei rękopis jego najważniejszego dzieła, dziś skarb z listy UNESCO, znajdował się przez pewien czas w zamkowej bibliotece w Jaworze. Więcej na ten temat TUTAJ.

mozaika z Kopernikiem w Legnicy 

tablica pamiątkowa we Wrocławiu 

Nikolaus von Lutterotti (1892 - 1955) był niemieckim zakonnikiem pochodzącym z Włoch, benedyktynem, przeorem w klasztorze w Krzeszowie, archiwistą, historykiem sztuki, kolekcjonerem dewocjonaliów, autorem publikacji historycznych i regionalistycznych. Jego kolekcja była tematem kilku wystaw, w tym "Święte obrazki. Pasje kolekcjonerskie i badawcze o. Nikolausa von Lutterottiego OSB (1892–1955)" - wystawy czasowej (2022 - 2023) we Wrocławiu w Muzeum Etnograficznym. 

Inny ciekawy polski Mikołaj ma związki z Ziemią Świętą! Wspominałem o nim w tekście na temat kamiennogórskiego barokowego aptekarza, Vielheuera. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” zwany bywa pierwszym polskim egiptologiem (za www.wilanow-palac.pl). Był postacią niezwykłą. Ten szlachcic i ważny polityk odbył podróż do Ziemi Świętej i na Bliski Wschód, co też opisał. Jego wspomnienia „Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej” ukazały się po łacinie (jako „Ierosolymitana peregrinatio”), ale też w językach narodowych Europy (oczywiście również po polsku). Było również - i to za życia autora – wydanie po niemiecku jako „Jüngst geschehene Hierosolymitanische Reyse und Wegfahrt des Nicolai Christophori Radzivili”.

niemieckie wydanie wspomnień Mikołaja Radziwiłła, wolne media 

W „Gruntownym opisie rzadkich substancji i przypraw” aptekarz z XVII-wiecznej Kamiennej Góry przytacza anegdotę Radziwiłła w rozdziale poświęconym daktylom. W książce polskiego podróżnika natrafiamy m.in. na takie zdanie dotyczące tego pysznego przysmaku orientu: „Ludzie, którzy mieszkają w Arabii pustej, nigdy nie jedzą chleba ani mięsa, ale tylko daktylami się karmią” (cytat za: "M. K. Radziwiłła Pielgrzymka do Ziemi Świętéj. Tłómaczona przez A. Wargockiego” 1847).
Opis w sam raz na święta, kiedy daktyle są szczególnym przysmakiem (legendarną przekąską jest tzw. chlebek daktylowy, nazywany w Niemczech i Wielkiej Brytanii Dattelbrot/ Date Loaf)!

Z Mikołajem wiążą się rozmaite legendy i tradycje. Ciekawy jest związek kojarzonej z czerwonym kolorem postaci z.... muchomorem (jest wiele publikacji na ten temat, w 2017 roku ukazał się też na łamach "NYT" artykuł "Santa Is a Psychedelic Mushroom", na blogu ten temat TUTAJ). Mikołaj to również jeden z patronów piekarzy i cukierników.

****

polecam też świąteczne artykuły na blogu:

>> Dolnośląsko-sudecki kalendarz adwentowo-świąteczny – odkrywając sekrety Bożego Narodzenia (tradycje, symbole, wydarzenia, sztuka, historia, kulinaria, dekoracje, muzyka)

***

niezależny, autorski i niekomercyjny projekt dotyczący historii i uroków Dolnego Śląska, Sudetów i okolic 

 

****

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. 

CC BY-NC-ND

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.