Dziś trudno sobie bez niej wyobrazić Boże Narodzenie. Jednak jeszcze 200 lat temu zwyczaj wieszania jemioły w czasie Świąt był znany głównie w Wielkiej Brytanii. Przez dwa stulecia ta pasożytnicza roślina nie tylko stała się niezwykle popularnym symbolem, ale i artystyczną inspiracją dla twórców poezji czy sztuki użytkowej. Niezmiennie od wieków fascynuje związkami z legendami oraz właściwościami – także tymi leczniczymi.
Zapraszam do lektury kolejnego wpisu w cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”.
Jemioła pospolita czy też biała, znana pod łacińską nazwą Viscum album - to gatunek rośliny z rodziny sandałowcowatych. Występuje niemal w całej Europy. Jest to roślina półpasożytnicza - gdyż ma zdolność prowadzenia fotosyntezy (zielone liście), ale nie rośnie na ziemi – tylko na gałęziach drzew i to z nich czerpie wodę i sole mineralne. Ma formę minikrzewu, który może przybrać kulistą postać. W takim kształcie może osiągnąć nawet średnicę około 1 metra. Osobniki takiej wielkości mają kilkadziesiąt lat! Życie jemioły może trwać około 70 lat.
Łacińska nazwa jemioły - Viscum - to „klej”. Jest związana z kleistością owoców tej rośliny. Także niemiecka (Mistel) i angielska (mistletoe) mają podobną etymologię i wiążą się z starym rdzeniem - „*mihst” - co również oznacza oblepianie, coś lepkiego. Nazwa polska - jemioła – prawdopodobnie również wywodzi się od „imania się”.
Jemioła dla wielu zwierząt jest jadalna. Z pędów robiło się pasze. Ptaki żywią się jej owocami (stąd nazwa jemiołuszki).
Od pradawnych czasów jemioła jest rośliną związaną z kultem. Pojawia się w mitologiach (w tym w germańskiej - śmierć Baldura, a także w chrześcijańskich apokryfach - śmierć Chrystusa). Najbardziej znane mistyczne koneksje tej rośliny to przekazy dotyczące druidów. Mieli oni zbierać jemiołę jako roślinę świętą. W sferze sacrum jemioła jest symbolem płodności, emanacją męskiej witalności.
Jemioła jest też rośliną leczniczą. Z jej pędów i liści wytwarzało się niegdyś leki m.in. zwiększające płodność, dziś stosowana jest w preparatach na nadciśnienie. Ziele jemioły ma też działanie wzmacniające.
Jemioła występuje na Dolnym Śląsku. Roślinę wymieniał m.in. XVIII-wieczny śląski botanik Heinrich Gottfried von Mattuschka z Jawora. W jego książce „Flora Silesiaca, oder Verzeichniß der in Schlesien wildwachsenden“ znajdziemy mnóstwo regionalnych nazw jemioły, w tym Vogelleim (to nazwa związana z zastosowaniem kleistych owoców przy wytwarzaniu pułapek do odławiania ptaków. Dawne słowniki tłumaczą to słowo po prostu jako „lep”). Mattuschka wymienił m.in. okolice Wrocławia jako miejsce występowania jemioły.
Roślina pojawia się też na kartach „Flora von Schlesien” Friedricha Wimmera. Autor wymienia takie miejsca, w których można było w lasach znaleźć jemiołę: Pilczyce, Leszno, Opawa, Cieszyn.
Najbardziej znanym zwyczajem związanym z jemiołą jest dekorowanie domostw jej gałązkami w grudniu. W Boże Narodzenie i w Nowy Rok zielone łodygi wieszane są zwykle przy suficie lub nad drzwiami. Mają przynieść szczęście i radość. Dodatkowo już od wieków ozdoby z jemioły są interpretowane jako... zachęta do pocałunku.
Ciekawym literackim przykładem opisu zastosowania jemioły jest dzieło „The Sketch Book of Geoffrey Crayon, Gent” amerykańskiego pisarza, Washingtona Irvinga. W tej książce autor zaprezentował m.in. opowieści dotyczące jego pobytu w Anglii na początku XIX wieku. W tym spostrzeżenia na temat jemioły i Bożego Narodzenia.
„Krzew jemioły wieszany jest w gospodarstwach i kuchniach na Boże Narodzenie. Młodzi mężczyźni mają sposobność pocałowania dziewczyny pod nim. Za każdym razem wyrywa się jagodę z krzaka. Kiedy wszystkie jagody zostaną zerwane, ten przywilej wygasa”
W tym samym tomie wspomnień i opowieści pisarz opublikował swoje słynne opowiadanie „Sleepy Hollow” o Jeźdźcu bez Głowy! To postać zainspirowana... karkonoskimi folklorem! Po wydaniu książki, Irving odwiedził południe Dolnego Śląska i Sudety (Jelenią Górę, Kowary i Kamienną Górę) – o czym wspomina w swoich pamiętnikach i listach z 1823 roku (więcej na ten temat TUTAJ).
W XIX wieku w Wyspach powstało mnóstwo wierszy, piosenek związanych z jemiołą. Interesującym dowodem na niezwykłą popularność tej rośliny jest świąteczna antologia: „The Holly and Mistletoe: Beautiful Bouquets, Culled from the Poets of All Countries” z 1869 roku.
W dawnej Polsce, choć zwyczaj ozdabiania domu jemiołą i pocałunków pod nią nie był praktykowany, wiedziano o nim. „Encyklopedja powszechna” z 1863 roku wspomina o tej tradycji, zwracając uwagę na jej angielskie korzenie.
Jemioła była też niezwykle popularnym motywem roślinnym w zdobnictwie czasów secesji. Na piękny przykład inspiracji natrafiłem na wystawie czasowej „Secesja w metalu” w Muzeum Narodowym we Wrocławiu (od 18 lutego do 19 kwietnia 2020). Wyeksponowany był na niej puchar zdobiony wizerunkiem jemioły. To dzieło zaprojektował Jules Brateau - francuski rzeźbiarz, złotnik, jubiler (1844 – 1923), laureat złotego medalu na Wystawie Powszechnej w 1889 roku. Oprócz jemioły na naczyniu znajduje się też napis: „au gui l’an nouveau” (z jemiołą w Nowy Rok!). To wariant zawołania francuskiego „au gui l’an neuf” - które według przekazów było magiczną formułą wymawianą przez druidów podczas przesilenia zimowego, kiedy zbierali świętą jemiołę z dębów! Z tego zaklęcia fraza ta stała się zawołaniem wyrażającym radości z przyjścia Nowego Roku.
W ostatnich latach rosnącą popularnością cieszą się ozdoby świąteczne w postaci kulistych iluminacji wieszanych na drzewach. Takie lampki mogą przypominać wiszące wśród gałęzi kule jemioły!
Był to kolejny odcinek z cyklu „Z lasów, pól i ogrodów”. Przedstawiam w nim ciekawe rośliny (i nie tylko). Takie, które nie tylko zachwycają swoim wyglądem w naturze, ale mają też ważne miejsce w kulturze (w archiwalnych postach m.in.: naparstnica, poziomka, dziurawiec, zawilec, len, lipa, przywrotnik, magnolia, narcyz, wawrzynek, różeniec, zimowit, cis, dziewięćsił, wrotycz, trzmielina, muchomor, bluszcz, niecierpek, niezapominajka, czartawa, róża, bez czarny, ciemiernik...) Zapraszam TUTAJ.
Polecam też:
- Kalendarz adwentowo-świąteczny – odkrywając sekrety Bożego Narodzenia (tradycje, symbole, wydarzenia, sztuka, historia, wypieki, dekoracje, muzyka – Dolny Śląsk i okolice)
- Pocałunek – spotkanie ust o wielu znaczeniach (ciekawostki z dolnośląskich miast i Berlina oraz dzieła kultury)
***
Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować chronionych treści bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt.
Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz