Turnieje. Historyczne potyczki rycerskie w Lwówku Śląskim, Grodźcu i Książu oraz wrocławski książę jako słynny Minnesänger (GALERIA i ciekawostki historyczne, literackie i muzyczne)

Dolny Śląsk jest w niezwykły sposób związany z rycerską tradycją turniejów. To właśnie tutaj odbyła się pierwsza na ziemiach polskich rywalizacja rycerstwa przed obliczem księcia. Ostatnim tego typu wydarzeniem była paradna inscenizacja na zamku Stary Książ w Wałbrzychu, której świadkiem był 6. prezydent USA. Rycerze jednak pojedynkowali się nie tylko na kopie i miecze. Ważnym wydarzeniem były też turnieje śpiewacze, dla wojowników, którzy również tworzyli poezję i ją śpiewali. W historii jako jeden z docenionych rycerzy-pieśniarzy zapisał się wrocławski książę. 

Dworskie tradycje i ich kulturowa siła. 


W 2020 roku minęła 777. rocznica pierwszego turnieju na Śląsku i w Polsce, 220. rocznica ostatniego turnieju rycerskiego na Śląsku i 175. rocznica premiery opery o turnieju śpiewaczym, która ma ciekawe związki z Dolnym Śląskiem. Zapraszam!

Ponad 40 zdjęć i multimediów.

potyczka rycerska, Zamek Książ, 2019

Rycerze w zbrojach 
Turnieje stały się symbolem średniowiecza i renesansu. Są nieodłącznym elementem filmów historycznych i kostiumowych obrazujących życie w dawnych wiekach, ale też inscenizacji w programie współczesnych zamkowych imprez. Tego typu zabawy wyewoluowały z ćwiczeń wojowników i stały się rodzajem wydarzenia z widownią. Ich przebieg był ściśle regulowany kodeksem zachowań. Istniały różne rodzaje turniejów. Organizowane były od XI/XII wieku. Na Dolny Śląsk trafiły poprzez kontakty z Czechami i Niemcami w XIII wieku.

turniej rycerski, Zamek Książ, 2012 

Za prekursora śląskiego turnieju uważa się księcia legnickiego Bolesława II Rogatkę (za: „Turniej rycerski w Królestwie Polskim w późnym średniowieczu i renesansie na tle europejskim”). To on zorganizował rycerskie igrzyska w Lwówku Śląskim, który był wówczas dużym i silnym miastem. Bolesław był najstarszym synem Henryka II Pobożnego, wnukiem św. Jadwigi. Jego bratem był Henryk III Biały, czyli ojciec Henryka IV Probusa, który jeszcze pojawi się w tym tekście.
Wiadomości o organizacji turnieju czerpiemy od mnichów henrykowskich, którzy odnotowali ten fakt. Turniej miał się odbyć w dzień św. Macieja  (czyli 24 lutego) 1243 roku (za: „Życie codzienne na Śląsku w wiekach średnich”, „Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau”). Książę był wówczas młodym monarchą, miał między 18 a 23 lata, i zaledwie 2 lata przed organizacją turnieju został władcą Śląska.

zabytki Lwówka Śląskiego: mury i baszty miejskie oraz ratusz 

Turnieje były formą widowiska. Używano zabezpieczonej broni, jednak nie zawsze wszyscy wychodzili z nich cało. Na przykład Bolesław IV legnicki zginął od rany zadanej podczas turnieju, który odbył się na legnickim rynku w zapusty 1394 roku (za: „Turniej rycerski w Królestwie Polskim w późnym średniowieczu”).


Jednym z ostatnich prawdziwie średniowiecznych turniejów na Śląsku była ogromna, kilkudniowa potyczka zorganizowana w czerwcu 1549 roku na zamku Grodziec niedaleko Złotoryi (za: „Chronologia dziejów Dolnego Śląska”). W źródłach historycznych można znaleźć informację, że uczestniczyło w nim: aż 102 rycerzy, 123 damy, a także 99 giermków („Chronik der Liegnitz. Zweiter Teil”). Turniej zwołał Fryderyk III legnicki. Był on wówczas 29-letnim władcą księstwa, który w Legnicy rządził od 2 lat.
Grodziec leży około 19 km na północny-wschód od Lwówka Ślaskiego.

zamek Grodziec

Do historii przeszedł też turniej w Książu. Zorganizował go Heinrich VI von Hochberg z okazji przyjazdu Fryderyka Wilhelma III Pruskiego, króla Prus, i jego małżonki, królowej Luizy. Wydarzenie, będące rodzajem sentymentalnej arystokratycznej rekonstrukcji, odbyło się w sierpniu 1800 roku (niektóre źródła podają 19 inne 20 sierpnia). Scenerią były mury i plac turniejowy w zamku Stary Książ, który dopiero co został odbudowany w romantycznej formule sztucznej ruiny (pierwotny średniowieczny zamek w tej lokalizacji - Vorstinburg - miał być zajęty i rozbudowany przez Bolka I, syna Bolesława Rogatki). Żona organizatora turnieju, Anna Emilie Hochberg von Anhalt-Köthen-Pleß, była przez Promnitzów spokrewniona z Piastem (wnuczka w 9. stopniu) - Fryderykiem III legnickim (który organizował turniej w zamku Grodziec).

biskwitowa plakietka z popiersiem królowej Luizy, przełom XVIII i XIX wieku, zbiory KUL, wystawa czasowa w Muzeum Tkactwa w Kamiennej Górze 

Obserwatorem turnieju był John Quincy Adams, który podróżował po Dolnym Śląsku. Był on wówczas synem 2. urzędującego prezydenta USA. Sam John Quincy Adams został 6. prezydentem Stanów Zjednoczonych 25 lat po wyprawie na Śląsk.

zamek Stary Książ 

Adams opisał swoje refleksje z barwnego wydarzenia w XVIII liście adresowanym 20 sierpnia z Wałbrzycha. Listy te zostały wydane jako „Letters on Silesia” jeszcze za życia autora. Do dziś są popularnym źródłem wiedzy na temat życia na Dolnym Śląsku na przełomie XVIII i XIX wieku.
Z kolei wiersz pod tytułem „Das letzte Turnier auf Schloß Fürstenstein” w zbiorze „Lieder und sagen” opublikował Jean Kern. Na temat turnieju pisał też śląski historyk Paul Knötel w artykule „Das letzte Turnier in Schlesien”.

John Quincy Adams: "Letters on Silesia: Written During a Tour Through that Country in the Years  1800, 1801" (za: GoogleBooks)

Jean Kern: "Lieder und sagen" (za: GoogleBooks)

Rycerze w komnatach 
Jak wspomniałem rycerstwo rywalizowało nie tylko w turniejach symulujących pola bitewne. W XIII wieku słynne stały się turnieje śpiewacze (Sängerkrieg). Występowali na nich rycerze-śpiewacy. Najsłynniejszy odbywał się na zamku Wartburg. Pamiątką po śpiewaczych potyczkach jest niezwykła księga. Kodeks pieśni najważniejszych autorów Minnesangu. Nazywano ich Minnesängerami. Tą księgą jest „Codex Manesse” określany też mianem wielkiego śpiewnika heidelberskiego. Na kartach tego bogato ilustrowanego zbioru średniowiecznej liryki niemieckiej z początku XIV wieku można też znaleźć twórczość śląskiego księcia! Był nim Heinrich von Pressela, Książę Henryk z Wrocławia, identyfikowany jako Henryk IV Prawy (Probus). Jego stryjem był Bolesław Rogatka, organizator turnieju w Lwówku Ślaskim. W „Codex Manesse” znajduje się wizerunek księcia odbierającego wieniec oraz dwie pieśni napisane w języku niemieckim: „Mir ist das herze worden fro”, „Ich clage dir, meie, ich clage dir, sumerwunne”. Ostatnia z nich jest skargą zakochanego, w której pojawia się bogini Wenus.

Henryk z Wrocławia, „Codex Manesse”, wolne media, wikimedia.org 

Otto von Botenlauben, kuzyn św. Jadwigi Śląskiej i św. Elżbiety,  „Codex Manesse”, wolne media, wikimedia.org 

Tannhäuser, „Codex Manesse”, wolne media, wikimedia.org 

turniej rycerski,  „Codex Manesse”, wolne media, wikimedia.org 

sarkofag Henryka Probusa, Muzeum Narodowe we Wrocławiu 

„Ich clage dir, meie, ich clage dir, sumerwunne” Henryka, za: "The german classics from the 4th to the 19th century" (GoogleBooks)

Obok poezji Henryka z Wrocławia w księdze zachowały się też utwory słynnego średniowiecznego Minnesängera – Tannhäusera. Jego nazwisko również pojawia się w związku z dworem Piastów Śląskich. Rozmaite źródła podają, że ten poeta wspominał o dworze Henryka w swojej twórczości („Leich VI”). Na ten temat możemy przeczytać w: "Der Dichter Tannhäuser","Tannhäuser: Biographie einer Legende" czy "Schlesische Provinzialblätter". Średniowieczny rycerz-pieśniarz jest też bohaterem opery Ryszarda Wagnera: „Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg”. Opera miała swoją premierę 19 października 1845 roku w drezdeńskiej operze zbudowanej przez Sempera, czyli kolegę Wagnera, syna śląskiego kupca z Kamiennej Góry.
Jedną z bohaterek dzieła jest Elżbieta, siostrzenica landgrafa – to postać historyczna, znana jako św. Elżbieta z Turyngii czy też Elżbieta Węgierska. Była ona siostrzenicą niezwykle ważnej dla Śląska św. Jadwigi, żony Henryka Brodatego! Co ciekawe kuzyn Jadwigi i Elżbiety, Otto von Botenlauben, był rycerzem, uczestnikiem krucjaty i Minnesängerem.
Rolę Elżbiety w Dreźnie śpiewała Johanna Jachmann-Wagner, bratanica samego autora, która miała wówczas... 17 lat. Jej ojcem (adopcja) był starszy brat Ryszarda Wagnera, Albert, również śpiewak i aktor. Przez kilka lat miał angaż w stolicy Dolnego Śląska. W latach 1820-26 występował na wrocławskich scenach (za: „Großes Sängerlexikon”) i to on był pierwszym nauczycielem Johanny.
Pierwszy wykonawca tytułowej postaci opery ma z kolei związki z Sudetami. Josef Tichatschek (Josef Aloys Ticháček) urodził się 11 lipca 1807 roku w Teplicach nad Metuji na terenie słynnego kompleksu Adršpašskoteplické skály, kilka kilometrów od dzisiejszej granicy między Czechami a polskim Śląskiem. Śpiewak był przyjacielem i współpracownikiem Wagnera w czasach drezdeńskich. Ticháček uczył się w szkole przy klasztorze w Broumovie.

 Josef Tichatschek jako Tannhäuser, wolne media, wikimedia.org

Wrocław był oczywiście, jako „wagnerowskie miasto” wśród pierwszych w Europie, które wystawiły operę. Po Dreźnie (1845) i Weimarze (1849). Wrocław pokazał dzieło 6 października 1852 roku, przed Wiedniem, Brukselą, Paryżem (1861) czy Londynem (1976) (za: "Musikalisches Wochenblatt"). Co więcej – w roku premiery wrocławska publiczność mogła się też zapoznać z parodią opery: "Tannhäuser oder Die Keilerei auf der Wartburg" wrocławianina Hermanna Wollheima z 1852 roku (za: „Operas in German: A Dictionary”).
Na marginesie warto dodać, że w programie „Tannhäusera” Państwowej Opery im. Moniuszki w Poznaniu z 1967 roku można znaleźć polskie tłumaczenie pieśni „Sąd miłosny” Minnesängera księcia Henryka Probusa z „Codex Manesse”! (dostępny online TUTAJ). To dzieło świetnie komponujące się z treścią I aktu wagnerowskiej opery (duet bogini Wenus i poety).
Warto też dodać, że uwerturę z „Tannhäusera” o turnieju śpiewaczym średniowiecznych rycerzy Wagner zagrał podczas koncertu 2 grudnia 1863 roku w pałacu w Lwówku Ślaskim (za: „Richard Wagner and His World”). Kompozytor odwiedził to miasto 620 lat po tym, jak odbył się tam turniej rycerski!

Wagner: "Tannhäuser, albo turniej śpiewaczy na Wartburgu" - bohaterem opery jest Tannhäuser, Minnesänger zakochany w św. Elżbiecie, siostrzenicy św. Jadwig Śląskiej. Prawnukiem śląskiej władczyni był Minnesänger i książę śląski, Henryk IV Prawy, wymieniany obok Tannhäusera w "Codex Manesse”. Stryj Henryka, Bolesław, zorganizował I na Śląsku turniej rycerski w Lwówku Śląskim. Wagner odwiedził to miasto 620 lat po tym turnieju i wykonał tam uwerturę do opery "Tannhäuser" (muzyka za: YouTube) 

****

Galerie i wpisy (ponad 200) z różnych zamków TUTAJ
operowe ciekawostki TUTAJ
historyczne ciekawostki TUTAJ 

**** 

Materiały fotograficzne i tekstowe (jeżeli nie zaznaczono inaczej - np. wolne media, cytat, wskazanie innego autora) należą do autora bloga! Zabraniam powielać i kopiować bez oznaczenia autorstwa. W sprawie użycia komercyjnego, proszę o kontakt. 

Autorem bloga jest dziennikarz, przewodnik, teatrolog, regionalista-amator, bloger od 2011 roku.  

****

Zapraszam!
- dodaj do zakładek i odwiedzaj:
welthellsicht.blogspot.com

- polub i obserwuj – codziennie rocznice, wspomnienia i upamiętnienia:
www.facebook.com/Welthellsicht

kilkadziesiąt nowych postów miesięcznie: Dolny Śląsk, Sudety, historia, przyroda, sztuka, muzyka, ciekawostki!